Մշակութային քննադատ Հրաչ Բայադյանը «Ֆեյսբուքի» իր էջում գրել է.
«Վերջերս մի քանի անգամ լսել եմ այսպիսի հարց՝ ինչպե՞ս է, որ Ադրբեջանը և Կենտրոնական Ասիայի որոշ երկրներ (նախկին միջինասիական հանրապետություններ) այդքան հեշտությամբ ազատվեցին կամ ազատվում են ռուսական ազդեցությունից, իսկ Հայաստանը չի կարողանու։ Փակագծերում նկատեմ, որ այդ ազատվելը երբեմն մեկնաբանվում է ազգային ավանդույթին վերադառնալու լեզվով, որն, իմ կարծիքով, այնքան էլ նման չի ազատվելու, այլ գուցե ինչ-որ տեսակի շարունակությունն է ստալինյան շրջանի՝ խորհրդային ժողովուրդների ֆոլկլորացման քաղաքականության: Ազատվելը պիտի նշանակեր նոր արդիական նախագիծ, այլ ոչ թե, ասենք, ազգային էպոսի հերոսներն ու արժեքները վերակենդանացնելու փորձ:
Ինչևէ, նշեմ երկու ակնհայտ և մեկ ոչ այնքան ակնհայտ կամ, գուցե, նույնիսկ, պարադոքսային պատճառ: Նախ՝ հայության դարավոր գաղութային փորձառությունը. Խորհրդային միությունից առաջ՝ ցարական Ռուսաստանում (ռուսական մշակութային ազդեցության 200 տարի), դրանից առաջ՝ պարսկական տիրապետության տակ և այլն․ հարյուրամյակներ շարունակ: Ավելի պարզ դարձնելու համար դիմեմ «գաղութային հաբիտուս» հասկացության օգնությանը, որ ծագում է Պիեռ Բուրդյոյի տեսությունից, բայց վերաբերում է ոչ թե դասակարգային, այլ գաղութային հարաբերություններին: Շատ կարճ՝ այն նշանակում է անհատի և հանրության վրա գաղութային տիրապետության թողած ազդեցությանը, որ խորապես արմատանում և տևականորեն որոշում է մարդկանց զգացողության, մտածողության և գործողության ձևերը: Այդ ազդեցությունից ազատվելը պահանջում է մտավորական աշխատանք, որ, օգտագործելով հայտի ձևակերպումներից մեկը, կարելի է անվանել շարունակական երկխոսություն գաղութային անցյալի հետ: Նման աշխատանք Հայաստանում գրեթե չի կատարվել:
Երկրորդը լավ հայտնի «թուրքի գործոնն» է՝ ցեղասպանության հետևանք, որ հաճախ ձևակերպվում է՝ եթե ռուսը չլինի, թուրքը մեզ … տեսքով:
Երրորդ, ոչ այնքան ակներև պատճառը կարելի է շատ պարզեցված ձևակերպել այսպես. որքան բարձր մշակութային, տնտեսական և այլ ձեռքբերումների (խորհրդային ժամանակների լեզվով ասած՝ նվաճումների) է հասնում հասարակությունը գաղութային տիրապետության պայմաններում, գաղութարարի թույլատրած պայմաններում, նրա աջակցությամբ ու առաջնորդությամբ, այնքան նուրբ ձևեր է ընդունում և այնքան խորանում է գաղութային կախվածությունը: Ուստի նույնքան դժվար է դառնում այն, ինչ անվանում ենք ապագաղութացում: Կարևոր է նկատել, որ ռուսական և, հատկապես, խորհրդային տիրապետության շրջանը եղել է արևելահայ արդիական ինքնության ձևավորման շրջան, այսինքն, արդիական հայկականությունը իր վրա անխուսափելիորեն ունի ռուսական-սոցիալիստական խորը դրոշմ:
Այս վերջին միտքն ավել հասկանալի դարձնելու համար ավելացնում եմ մի հատված «Երևակայելով անցյալը» գրքի հետգրությունից:
Իրենց հերթին, Ռոնալդ Սյունին և Թերի Մարտինը, հաշվի առնելով խորհրդային պետության մեջ ազգությունների էմանսիպացման լայն հնարավորությունները, իրենց խմբագրությամբ հրատարակված գրքի առաջաբանում եզրակացնում են. «Խորհրդային Միությունում [ժողովուրդների] ապագաղութացման աշխատանքի մեծ մասն արդեն կատարվել էր»։ Արդյո՞ք սա նշանակում է, թե ապագաղութացման այդ ենթադրյալ աշխատանքն այս ժողովուրդներին թույլ էր տվել նաև կառուցել արդիական մշակութային ինքնություններ, մի բան, որ հերքում էր Գրոյսը, կամ, որ նրանք, ի հակադրություն Կաստելսի գնահատականի, հետխորհրդային շրջանում ունեին հավաքական հեռանկարի ինչ-ինչ կենսունակ նախագծեր։ Թեև հաջորդ իսկ նախադասությամբ այս հեղինակները շոշափելիորեն մեղմում են իրենց եզրակացության լավատեսական տոնը. «Առջևում, ապագայի դատարկության մեջ, ընկած էր ինքնիշխան ազգ(ային)-պետություններ ստեղծելու ծանր աշխատանքը» (ընդգծումն իմն է – Հ.Բ.), այդուհանդերձ, ապագաղութացման մասին նրանց պնդումը, իմ խորին համոզմամբ, ենթակա է ավելի լուրջ վերապահման։ Այս գրքում ես փորձել եմ ցույց տալ, որ արդիականացման խորհրդային նախագծի ընթացքում ապագաղութացումը միշտ ինչ-որ իմաստով եղել է կամ ուղեկցվել է վերագաղութացմամբ, թերևս, ավելի նուրբ ձևերով, հատկապես, երբ խոսքը մշակութային գերիշխանության եղանակների, ազգային մշակույթների ռուսականացման մասին է։
Հավանաբար պետք է ուղղակի ենթադրել, որ խորհրդային ազգերի արդիական ինքնությունները բավականաչափ կենսունակ չէին նոր աշխարհում առանց սոցիալիստական հենակների վերապրելու համար։ Ամեն դեպքում, խորհրդահայ ինքնության գոյությունն ինձ անվիճելի է թվում, բայց նաև ակնհայտ է, որ այն իր վրա կրում էր տիրապետվածության խորը կնիքը՝ առանց իմանալու այդ մասին։ Հետստալինյան շրջանի հայ ինքնության ինքնահաստատման մեջ չափից շատ պաթոս, հանդիսավորություն ու նույնիսկ ինքնասիրահարվածություն կար, և բոլորովին քիչ՝ սթափություն ու ինքնաանդրադարձի ջանք»։
