Տևական ժամանակ դիմադրում էի պատմության 9-րդ դասարանի դասագրքի վերաբերյալ ցեխարձակման ակտերին արձագանքելու գայթակղությանը։ Կատարվողի մոտիվն ինձ համար պարզ էր՝ իշխանության քննադատության հարցում նոր թիրախի հայտնաբերում, սեփական ֆեյսբուքյան էջի դիտելիության ապահովում, կերակրատաշտից զրկված լինելու հիասթափություն և պրիմիտիվ մարդկային չարություն։

Սակայն հարգելի Արամ Աբրահամյանի հոդվածը դարձավ այն կշռաքարը, որ բեկեց դիմադրությունս։ Այնուամենայնիվ, որոշեցի արձագանքել հնչած որոշ մտահոգությունների, որոնք կարող են ապակողմնորոշել հարցին անտեղյակ մարդկանց։

Ես հեղինակել եմ 4, 5, 6 և 8.2 հատվածները, և իմ պնդումները վերաբերում են բացառապես դրանց՝ այդպիսով սահմանելով իմ անձնական պատասխանատվության շրջանակը։

Դասագրքի անունը և ֆինանսական մոտիվացիան

Ուրեմն, 2024թ. հուլիսի 11-ին ՀՀ կառավարությունը որոշել է, որ Հայաստանի դպրոցներում այլևս չկա «Հայոց պատմություն» անունով առարկա։ Սա իմպերատիվ փաստ է՝ անվիճարկելի իրողություն և դրա հետ պետք է հաշվի նստի ՀՀ ցանկացած քաղաքացի։ Հանրապետությունում հանրակրթական քաղաքականությունը մշակում և իրականացնում է ՀՀ կառավարությունը, և իրավասության տեսանկյունից վերջինս է միակ սուբյեկտը, որը կարող է նման որոշում ընդունել ու պարտադրել։ Ուստի, «Հայոց պատմություն» անունով դասագիրք, ըստ կառավարության որոշման, չէր կարող մտնել դպրոց, որովհետև այդ անունով իսկ առարկա չկար։ Այստեղ հեղինակային կարծիքն, ըստ էության, որևէ դերակատարություն չունի. չես ուզում՝ անմասն ես մնում գործընթացից։ Այնպես, ինչպես, օրինակ, եթե որևէ ուսուցիչ չցանկանա դասավանդել «Հայաստանի պատմություն» առարկան, ստիպված պետք է լինի դուրս գալ աշխատանքից. նրա ցանկության համար դպրոցը բացառություն չի անելու։

Կարևոր եմ համարում արձանագրել, որ դասագիրքը, ի սկզբանե, գրվել է 2021թ. չափորոշիչի տրամաբանությամբ և կոչվելով «Հայոց պատմություն – 9»՝ ներկայացվել է 2025թ. փետրվարի մրցույթին։ Սակայն այն մերժվել է։ Այնուհետև հայտարարվել է նոր մրցույթ՝ «Հայաստանի պատմություն – 9» անունով, ներկայացվել է նույն դասագիրքը՝ մի քանի աննշան փոփոխություններով, և այս անգամ ընդունվել է։

Ի դեպ, ինչո՞ւ է սա եղել միակ գրվող դասագիրքը 9-րդ դասարանի համար։ Ինչո՞ւ մեծ-մեծ խոսողների կոհորտայից մի խումբ չի ձևավորվել, որ գրեին ու մրցույթին ներկայացնեին ավելի «լավ», «հայրենասիրական» ու «ապաքաղաքական» դասագիրք ու գուցե հաղթեին «սատանայական» այս ձեռնարկին։

Իմ մասնագիտական համոզմամբ՝ գիտականորեն առավել կիրառելի է «Հայոց պատմություն» եզրաբանությունը։ Եղել եմ այդ համոզմանը համալսարանական տարիներից, այդ համոզմանն եմ նաև այսօր։

Սակայն համառորեն չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչո՞ւ են մարդիկ այդքան դիվոտում «Հայաստանի պատմություն» ձևակերպումից և այդքան նեգատիվ էներգիա ուղղում առ «Հայաստան» անունը։  Հասկանալի է՝ համաձայն չեք քաղաքական որոշման հետ, բայց չեք նկատո՞ւմ, թե ինչպիսի բացասական մթնոլորտ եք ստեղծում մեր պետության անվան հանդեպ։ Քաղաքական հակառակությունն արժի՞ այդ գինը։

Իսկ իմ՝ որպես անհատի ընտրանքը 2025թ. հունիսի 5-ին եղել է այսպիսին՝ կա՛մ 9-րդ դասարանում կունենանք նոր՝ ավելի լավ դասագիրք, կա՛մ չենք ունենա։ Ես ընտրեցի առաջին տարբերակը, որովհետև, նեղ շահերից ելնելով, ճիշտ չէր 40 հազար աշակերտի թողնել նոր չափորոշիչներին անհամապատասխան դասագրքերով։

Այստեղ տպագրության եկամտից բխող ֆինանսական մոտիվը զրոյական էր։ Անգամ նախապես չեմ էլ իմացել, թե որքան հոնարար է նախարարությունը հատկացնելու հեղինակներին։ Իսկ այդ գումարը, ի հեճուկս նախկին «տաք ու լույս» տարիների, այլևս ստվերային չէ և ամիսների չարչարանքի ու հոգեբանական տոտալ գրոհների ենթարկվելու համեմատ բավականին համեստ՝ իմ մասով 985.000 ՀՀ դրամ։

Այնպես որ, ֆինանսական հոսքերից զրկված ու դրանից դառնացածները կարող են խորը շունչ քաշել, թիկն տալ իրենց պատշգամբներում, զովանալ սառը ձմերուկով, խնայել նյարդերը և զուր տեղը չտվայտվել։ Իրենց՝ ժամանակին ետ գցած բիզնեսներով ամսական սրանից առնվազն 3 անգամ շատ գումար են վաստակում այս օրերին։

Փորձաքննություն և կուսակցականություն

Դասագիրքը ծածկում է նաև Արցախյան շարժումից մինչև 2022թ. շրջափուլը։ Այն ներառում է Հայաստանի քաղաքական պատմությունը։ Արդ, քաղաքականացվածությունից դժգոհող բարեկամներին ի պատասխան մեկ հարց՝ քաղաքական պատմությունը ինչպիսի՞ եզրաբանությամբ պետք է գրվեր։ Հնարավոր է արդյո՞ք քաղաքական պատմությունը գրել կենսաբանության, երկրաչափության և ֆիզկուլտուրայի եզրույթներով։

Դժգոհում են, որ դասագրքում կա Նիկոլ Փաշինյանի լուսանկարը, ինչից էլ եզրակացրել են՝ դասագիրքը ՔՊ-ի պատվերն է։ Ամենայն պատասխանատվությամբ պնդում եմ՝ ՔՊ-ից և կառավարությունից ոչ ոքի հետ դասագրքի բովանդակությունը երբևէ չեմ քննարկել։ Դասագրքի համահեղինակության իմ նախապայմանը եղել է այսպիսին՝ որևէ բովանդակային միջամտության հետ հաշտ չեմ լինելու և նման պարագայում անգամ մյուս հատվածների հեղինակությունից հրաժարվելու եմ։ Քավ լիցի, նման խնդիր չի էլ ծագել, որևէ մեկը ոչ միայն չի միջամտել, այլև նույնիսկ քաղաքականապես ուղղորդելու փորձ չի կատարել (Իմ դեպքում դա ինքնին անիմաստ էր լինելու, բայց փաստի առաջ չմեղանչենք և արժանին մատուցենք իշխանությանը, որ մնացել է չեզոք այսքան գայթակղիչ թեմայով և, իսկապես, գործը թողել մասնագիտական դաշտին)։

Դասագիրքը փորձաքննության է անցել 2 փուլով։ ԿԶՆԱԿ-ը երկու դեպքում էլ դրական եզրակացություն է տվել։ Դասագրքի «կույր գնահատումը» կրկին իրականացվել է երկու փուլով՝ ընդհանուր առմամբ 8 փորձագետի ներգրավմամբ։ Ես իմ հեղինակած հատվածը տվել եմ կարդալու պատմական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան ունեցող երեք բարեկամի և երեք՝ այլ ոլորտների մասնագետի։

Սակայն այս երկարուձիգ բացատրությունները որևէ մեկին պետք չեն։ Այս ամենը գրելուց հետո էլ որևէ չարախոսի դա հետաքրքիր չի լինելու։ Ավելի կարևորը քաղաքական պրիմիտիվ շահերով պայմանավորված արշավն է։ Դրա մասնակիցները, սակայն, տարված կենցաղային ռիթմով, ոչ այս դասագիրքն են կարդացել, ոչ նախորդները, և քանի որ առաջնորդվում են «я не читател,  я писател» սրբազան սկզբունքով, հարկ է իրենց հետ խոսել փաստական համեմատությամբ և իրենց հասկանալի լեզվով։

Այսպես, Նիկոլ Փաշինյանը ՀՀ-ի ղեկավարն է արդեն 7 տարի։ Անկախ նրա հանդեպ որևէ մեկի վերաբերմունքից՝ սա փաստ է։ Եվ այդ փաստի հետ, կրկին անկախ ցանկացածի ատելությունից կամ պաշտամունքից, պետք է հաշվի նստել։

Եթե դասագրքում ունես նորագույն պատմության շրջան, ինչպե՞ս պետք է երկրի ղեկավարի անունը բաց թողնես։ Սա նորմա՞լ է։ Ոմանք կասեն՝ իհարկե, պետք է չգրել։ Շատ լավ, այդ դեպքում նախորդ դասագրքերի դեմ ներկայումս օրեցոր ընդլայնվող երգչախմբի արդարադատ փողահարներից որևէ մեկը ինչո՞ւ չի ընդվզել։ Եվ սա այն դեպքում, երբ նախորդ դասագրքում 2018 թվականը ներկայացված է ճոխ «օլիմպիական» վեհությամբ։ 2019թ. վերահրատարակված «Հայոց պատմություն – 9» (հեղ. Վ. Բարխուդարյան, Ա. Հակոբյան, Հ. Հարությունյան և ուրիշ., Եր., «Մանմար» 2019) դասագրքում այդ ինչպե՞ս միանգամից հայտնվեցին «Թավշյա հեղափոխության» մասին հատվածը և Նիկոլ Փաշինյանի լուսանկարը՝ ամբողջովին քաղաքական մեկնաբանություններով։

Այս նույն բարձրագոչ լռությունը վերաբերում է նաև 2019թ. վերահրատարակված մյուս «Հայոց պատմություն – 9» դասագրքին (խմբ. Մելքոնյան Ա., Սիմոնյան Ա., Նազարյան Ա., հեղ. Գևորգյան Է., Խաչատրյան Կ., Վիրաբյան Ա., Սարգսյան Ա., Մալոյան Ա., «Զանգակ», 2019), որտեղ կրկին այդ հատվածը կոչվում է «Թավշյա հեղափոխություն»՝ զբաղեցնելով շուրջ երկու էջ՝ լի ամենասաստիկ քաղաքական գնահատականներով։

Այդ ինչպե՞ս որևէ մեկը իր ծանր տեղը չթեթևացրեց ու չասաց՝ ինչո՞ւ եք ՔՊ-ի քարոզը տանում, հարգելի՛ վաստակաշատ դոկտորներ։ Թե՞ քաղաքական նպատակահարմարությունից ելնելով՝ կարելի է մի դեպքում ցեխ շպրտել, մյուս դեպքում՝ չքմեղանալ։

Մինչդեռ, ի հեճուկս վերոնշյալ առատ քաղաքական պերճախոսությունների՝ այսօրվա դասագրքում ներկայացվածը չափազանց զուսպ է և բացառապես փաստական շարադրանք՝ համապատասխան պրոֆեսիոնալ դասագրքին ու գիտականությանը.

«ԱԺ «Ելք» խմբակցության ղեկավար, «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցության առաջնորդ Նիկոլ Փաշինյանը իշխանափոխության շարժում սկսեց։ Մոտ 2 ամիս տևած փողոցային պայքարի արդյունքում, որը կազմակերպիչներն անվանում էին «Ժողովրդական, ոչ բռնի, թավշյա հեղափոխություն», վարչապետի պաշտոնում ընտրվելուց 1 շաբաթ անց Սերժ Սարգսյանը հրաժարական տվեց։ Մայիսի 8-ին ԱԺ-ն նոր վարչապետ ընտրեց Նիկոլ Փաշինյանին։ 2018թ. դեկտեմբերի 9-ին տեղի ունեցան ԱԺ արտահերթ ընտրություններ։ Փաշինյանի գլխավորած «Իմ քայլը» դաշինքը ստացավ ավելի քան 70%։ 2020թ. պատերազմի հետևանքով երկրում առաջացավ ներքաղաքական ճգնաժամ։ Այն հանգուցալուծվեց 2021թ. հունիսին ԱԺ արտահերթ ընտրություններով։ Մեծամասնություն ստացավ Փաշինյանի առաջնորդած «Քաղաքացիական պայմանագիր» (ՔՊ) կուսակցությունը։ Նա վերանշանակվեց ՀՀ վարչապետի պաշտոնում։ 2022թ. նախագահ Արմեն Սարգսյանը հրաժարական տվեց, ԱԺ-ն ՀՀ հինգերորդ նախագահ ընտրեց Վահագն Խաչատուրյանին»։

Ես ճի՞շտ եմ հասկանում, որ այսօրվա աղմկարարները ցանկանում են դպրոցում ունենալ վերոբերյալ քաղաքական գնահատականներով նախորդ դասագրքերը և դրա համար են ողջ ուժով կոկորդ պատռում։

Կա՞ այսօր հոխորտացող արդարության մի անխոնջ մարտիկ և, օրինակ, մի կին՝ ատամնատեխնիկ, որն այս մասին խոսել է 2019թ.։ Կա՞ նման ամոթ ունեցող մեկը այս բազմաչարչար երկրում։

Հիմա, այս ամենը համեմատելով՝ 2019թ. վերահրատարակված դասագրքե՞րն են քաղաքականացված ու պրոպագանդիստական եղել, թե՞ 2025թ.։ Երբ 2025թ. դասագրքում 1988-2022թթ. շրջափուլը ներկայացված է բացառիկ զգույշ, ապակուսակցական բառապաշարով, չեզոք եզրույթներով, զերծ գնահատականներից ու բառերի մանրակրկիտ ընտրությամբ։ Կա՞ 2025 թվականի դասագրքի 4, 5, 6 և 8.2 հատվածներում գեթ մեկ կուսակցական ձևակերպում ու գնահատական։ Կա՞ գեթ մեկ փաստի խեղում, գեթ մեկ հոգու նկատմամբ անարդարություն և խեղաթյուրում։ Երեք անարդարություն եմ նկատել միայն, երբ գիրքն արդեն տպագրված էր և հնարավոր չէր փոխել ոչինչ. բացակայում են Գարեգին Ա և Գարեգին Բ կաթողիկոսների նկարները, Հոկտեմբերի 27-ին սպանված ՀՀ պետական այրերի, ինչպես նաև վարչապետ Հրանտ Բագրատյանի անունները։ Այս մասով՝ ներողությունս։

Բալանսավորված բովանդակություն

Դասագրքում առաջին անգամ բալանսավորված շարադրված է ՀՀ քաղաքական պատմությունը՝ զերծ որևիցե տեսակի համակրանքից ու հակակրանքից։ Կախված իրադարձությունների պատմական կշռից ու Հայաստանի հանրային կյանքում ունեցած ազդեցությունից՝ դասագիրքը համեմված է Հայաստանի հասարակական-քաղաքական ազդեցիկ գործիչների լուսանկարներով, և այստեղ բալանսը փաստացի շեշտակիորեն խախտված է՝ ընդդեմ գործող իշխանության։

ՀՀ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը դասագրքում հայտնվում է 8 լուսանկարում, երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը՝ 4, երրորդ նախագահ Սերժ Սարգսյանը՝ 4, Վազգեն Մանուկյանը՝ 4, Վազգեն Սարգսյանը՝ 3, Նիկոլ Փաշինյանը՝ 2, Բակո Սահակյանը՝ 2։ Դասագրքում քանիցս հանդիպում են Վազգեն Սարգսյանի, Վազգեն Մանուկյանի, Րաֆֆի Հովհաննիսյանի, Կարեն Դեմիրճյանի, Բաբկեն Արարքցյանի, Վանո Սիրադեղյանի, Դավիթ Վարդանյանի, Արմեն Սարգսյանի, հայտնի զինվորականների, այդ թվում՝ Յուրի Խաչատուրովի, Սամվել Բաբայանի, Արցախի նախագահների և այլոց լուսանկարները։ Այս մարդկանց բացարձակ մեծամասնությունն այսօր արմատական ընդդիմություն է՝ ի գիտություն «ՔՊ-ացված դասագիրքը» բացահայտածների, որոնք անամոթաբար ստում են, թե իբր դասագիրքը ողողված է Փաշինյանի նկարներով։

Ավելին՝ դասագրքում լիուլի կիրառվում է «Արցախ» եզրույթը, որն, իբր, ըստ նույն այդ արժանահավատության ասպետների, արգելված է կիրառել ՀՀ-ում։

Աշակերտին ու ուսուցչին օժանդակող «Հավելյալ» նյութերում, որպես պատմական վավերագրեր, ներառված են սկզբնաղբյուրներ Լևոն Տեր-Պետրոսյանից՝ 1, Ռոբերտ Քոչարյանից՝ 1, Սերժ Սարգսյանից՝ 2, Նիկոլ Փաշինյանից՝ 1, Վազգեն Սարգսյանից՝ 1, Կարեն Դեմիրճյանից՝ 1, Վարդան Օսկանյանից՝ 1, Ժիրայր Լիպարիտյանից՝ 1, Ալեքսան Հակոբյանից՝ 1, Արկադի Տեր-Թադևոսյանից՝ 1, և այլն։

Այսքանից հետո դեռ կա՞ խոսելիք բալանսավորման, քաղաքականացման, կուսակցականացման, պրոպագանդայի մասին։ Ասում են՝ դասագիրքն արտահայտում է ՔՊ-ի տեսակետը։ Կարդալով 1988-2022թթ. ընգրկող հատվածները ՀՀ նախկին նախագահների կառավարման, Արցախյան շարժման, Ղարաբաղի հարցի մասին՝ բանական մարդն այդ եզրակացությա՞նն է գալիս։ Այդ դեպքում կա՛մ դասագիրքը չի կարդացել, կա՛մ ՔՊ-ի տեսակետները։

Ժամանակահատվածի ընտրությունը

Թերևս հընթացս հնչած միակ հարցը, որ գիտականության հետ աղերս կարող է ունենալ, այն է, թե ինչու է նորագույն շրջանը ներառվում պատմության դասագրքում։ Նկատի ունենալով 2021թ. և 2025թ. ընդունված չափորոշիչը՝ դասագիրքը պետք է հասներ մինչև արդի շրջափուլ. խնդրում եմ՝ գոնե կարդացեք չափորոշիչը, նոր խոսեք։ Սակայն դրանից զատ, այստեղ նորարություն չկա, անգամ 1990-ական թթ. դասագրքերում տեղեկություններ կային Արցախյան շարժման ու անկախության մասին։ Եվ այստեղ որևէ դատապարտելի բան չկա։

Կա ժամանակակից պատմության և պատմագրության միջազգային դիսցիպլին. այսօր էլ համաշխարհային առաջատար կենտրոնները զբաղվում են դրա հետազոտությամբ։ Իսկ այսօրվա կյանքի տեմպի ու տեխնոլոգիական աննախադեպ առաջընթացի պարագայում, երբ համաշխարհային պատմությունը ամեն րոպե կերտվում է յուրաքանչյուրի աչքի առաջ, պատմագրության հարցում առաջնորդվել 19-րդ դարի պատկերացումներով, կարծում եմ, ճիշտ չէ։

Մեզանում պատմությունը մեռած գիտություն է ընկալվել տասնամյակներով, դրա համար էլ թե՛ քաղաքացու կապն է դրանից կտրված, թե՛ վերլուծական ու քննական մտածողության խնդիր ունենք հանրայնորեն։ Փոխանակ գիտության ու հասարակության զարգացման դինամիկությունը ֆիքսելու ու ժամանակի պահանջներին համարժեք առաջ գնալու, կրկին նախընտրե՞նք խավար միջնադարը, երբ գիտությունը կտրված էր առօրյայից ու անհասանելի սովորական մարդուն։

Ինչևէ, Միջազգային բակալավրիատի (IB), Cambridge IGCSE-ի և A-Level ծրագրերի հիմնարար սկզբունքներով առաջարկվում է դասագրքերում չներառել վերջին 10 տարիների իրադարձությունները։ Դա որքան հասկանալի է և կարող է ընդունելի լինել, այդքան էլ որոշակիորեն կտրված է իրականությունից, պատմության ու հասարակության զարգացման ցիկլից։ Այդ հանգամանքը հատկապես արտահայտվում է, երբ հայացք ձգելով 10 տարի ետ՝ պետք է պատասխանենք, թե ո՞ւր ենք հասնում՝ 2015թ.։ Անգամ պատմագիտության հետ կապ չունեցող մարդը կփաստի, որ դասագրքում 2015 թվականով մեր պետության պատմությունը ավարտելը չի համապատասխանում մեր հանրային, քաղաքական, պետական պատմական զարգացման հավուր պատշաճի մեկնությանը։ Այն թերընկալում է ստեղծում աշակերտի մոտ՝ պայմանավորված իր՝ ներկայումս ապրածի ու կարդացած-սերտածի միջև ժամանակային ու համատեքստային ճեղքով։

Այլ խնդիր է, թե ինչպես է գրված այդ պատմությունը՝ կա՞ քաղաքական կամ կուսակցական գնահատական, թե՞ ոչ։ Եվ դա այնպիսի հարց է, որ վերաբերական չէ միայն վերջին շրջափուլին, այլ բոլոր պատմական անցքերին։ Ի՞նչ տարբերություն՝ մասնագետը քարոզչական տրամաբանությամբ շարադրում է Տիգրան Մեծի՞, թե՞ Յակով Զարոբյանի թեմաները։

Ո՞րն է բանավեճի առարկան

Եվ, ահա, այստեղ է հարցերի մեխը՝ իսկ ո՞վ դիտարկեց այս դասագրքի կոնկրետ՝ վերոնշյալ հատվածներն ու ասաց՝ այս միտքը քարոզչական է, այս միտքը՝ փաստ չէ կամ սխալ փաստ է, խեղաթյուրում է, կեղծիք է և պետք է փոխվի այսպես (մառազմատիկ պնդումները, ինչպես օրինակ՝ «2018թ. տեղի ունեցածը արտաքին դիվերսիա էր» և այլն՝ չհաշված): Այդպիսի մի պնդում այսօր սպրդեց, թե իբր խեղաթյուրվել է ԼՂՀ լուծարման մասին տեղեկությունը։ Իսկ ի՞նչն է խեղաթյուրված՝ 2023թ. սեպտեմբերի 26-ի հրամանագի՞րը, որի մասին տեղեկություն տարածել է Արցախի տեղեկատվական շտաբը։

Իմ համոզմամբ՝ սովետական տարիները վաղուց ավարտվել են, և մարդիկ, այդ թվում՝ 15 տարեկան աշակերտները, չափազանց տեղյակ են այսօրվա հիմնահարցերից և նրանք պե՛տք է հնարավորություն ունենան դրանց մասին մտածելու։ Դասագրքի այդ հատվածը հենց ա՛յդ խնդիրն է լուծում՝ հարթակ է ստեղծում մտածելու համար։ Թե չէ Նիկոլ Փաշինյանին ատող ուսուցիչն անգամ քիմիայի կամ ֆիզիկայի դասին է մտնում դասարան ու խոսում դավադրություններից։

Դասագիրք գրելը բացառիկ բարդ գործ է։ Դա հասկացա, երբ սկսեցի ինքս մասնակից լինել դրան։ Հում նյութը գրել եմ 1.5 ամսում, 6 ամիս տևել է շարունակական խմբագրումը։ Դասագիրք գրելիս, հատկապես՝ նորագույն շրջանի մասին, հաշվի ես առնում մի քանի կարևորագույն հանգամանք՝ լինել քաղաքականպես առավելագույնս չեզոք, ընտրել զգույշ ձևակերպումներ, թույլ չտալ փաստական վրիպումներ, հաշվի առնել, թե որ հարցն է դեռևս քաղաքական բանավեճի առարկա ու զերծ մնալ դրա արծարծումից, հրաժարվել սեփական համակրանքից ու հակակրանքից, ու այդ ամենն անել կարճ և հանրամատչելի։

Դասագիրքը գրված է իր ծավալի առավելագույն չափով, այսինքն՝ ավելին գրելու տեղ չկար, որպեսզի մի քիչ ավելի համատեքստը բացված լիներ։ Բայց այդ «բացն» էլ լրացվել է QR կոդերով (կարող եք համեմատել վերևում նշված նախորդ՝ 2019թ. դասագրքի QR-ի հետ և կրկին խոսել «քաղաքականացված» դասագրքից), հավելյալ նյութերով։

Իսկ մեթոդաբանական մասը լրիվ թույլ է տալիս, որ աշակերտը քննարկի, մտածի, դատի ու վերլուծի։ Ահա, հենց դա է դպրոցական դասագրքի ու դպրոցական կրթության գործը։ Ես անկեղծորեն ամենաշատ բովանդակային քննարկումն ու քննադատությունը սպասում էի հենց այդ կետից՝ առաջադրանքների մասից, մինչդեռ այդ լուրջ հարցում՝ ձայն բարբառոյ յանապատի։

Ամփոփելով՝ շուրջ երկու ամիս հնչած սին աղմուկի պայմաններում, ցավոք, լուռ մնացին ազնիվ մասնագետներն ու մշտապես պատմության զեղծարարության դեմ բողոքողները։ Դաշտը թողնվեց ստերի ու մանիպուլյացիաների գուրուներին։

Հարց է ծագում՝ հանիրավի ամբաստանողների մեջ կա՞ մեկը, որ վեր կկանգնի ինքն իրենից ու հրապարակավ ներողություն կխնդրի ոչ թե դասագրքի հեղինակներից, այլ առաջին հերթին՝ հանրությունից, որին ապակողմնորոշելու ու մոլորեցնելու անպարկեշտ գործին են լծվել։ Վերը նկարագրված փաստերից ու նախորդ դասագրքերի հետ համեմատություններից հետո պարզ մարդկային ակնկալիքս այն կլիներ, որ այս ամենն անկեղծորեն չիմացող մարդիկ գոնե իրենց համար կվերաիմաստավորեն եղելությունը, իսկ առավել համարձակները ներողություն խնդրեին հանրությունից՝ կեղծիքի էմիսարներին ձայնակցելու համար։

Նժդեհ Հովսեփյան

Արգելվում է որևէ ԶԼՄ-ի՝ հոդվածը վերահրապարակել այլ վերնագրով կամ հատվածական։