Radar Armenia-ն ներկայացնում է 1994թ. ՀՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր Արամ Մանուկյանի hոդվածը՝  Հայաստանի անկախության հռչակագրի ընդունման չորրորդ տարեդարձի կապակցությամբ։ Այն տպագրվել է «Հայաստանի Հանրապետություն» թերթի 1994 թվականի օգոստոսի 23-ի համարում։

«Չորս տարի է անցել «Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրի» պատմական փաստաթղթի ընդունումից։ Չորս երկար ու դժվարին, տառապանքներով ու փորձություններով լի, բայց միաժամանակ ակնթարթի տևողություն ունեցող տարիներ։ Փաստաթղթի բովանդակության շրջանակն ու պատմական նշանակությունն այնքան ընդգրկուն և շրջադարձային են, որ այդ ժամանակն իսկապես ակնթարթ է թվում։ Այսօր ես կփորձեմ ամփոփ կերպով ներկայացնել Հռչակագրի կատարողականը, դրա բերած հաջողությունները և կատարված շեղումները։

Հռչակագիրն ընդունվել է ժողովրդի քաղաքական ու ոչ քաղաքական ուժերի բացարձակ ոգևորության և ազգային զարթոնքի վերելքի պայմաններում։ Այն մեր ժողովրդի դարերով կուտակված ազատատենչության, արժանապատվության և ինքնասիրության արտահայտությունն էր։ Դա ինքնահաստատման և սեփական ազգային ու պետական «Ես»-ի հայտարարությունն էր։

Նման ոգևորության և ռոմանտիզմի պայմաններում ստեղծված փաստաթղթից կարելի էր ակնկալել անխուսափելի թերություններ՝ ոչ իրագործելի դրույթներ և լավատեսական երազանքներ։ Թեև հետագայում պարզվեց, որ նման թերություններ կան, այնուամենայնիվ, Հռչակագիրը եղավ ամենաիրատեսական, ճիշտ հաշվարկների վրա կառուցված փաստաթուղթը և քաղաքական գործունեության գլխավոր առանցքը։ Այն մինչ օրս մնում է բոլոր ընդունված փաստաթղթերից ամենահեղինակավորը և, չնայած ընդդիմության՝ երբեմն ամեն ինչ մերժող կեցվածքին, չի ենթարկվել քննադատությունների։ Թեև Հռչակագիրը կարող էր թվալ եթերային և երազային դրույթներով լի, 1990 թվականի օգոստոսին ընդունված փաստաթղթի նախաբանի և 12 կետերի մեջ ամփոփված մոտ 40 խնդիրները բացառապես ծրագրային են, համապարփակ և պարունակում են անցումային շրջանի երկրի համար բոլոր անհրաժեշտ ատրիբուտները։

Հռչակագրի ծրագրային խնդիրների մեծ մասն այսօր արդեն լուծված է կամ գտնվում է լուծման ընթացքում։ Մասնավորապես, կարելի է նշել պետական խորհրդանիշերի՝ դրոշի, զինանշանի, օրհներգի, դրամի ընդունումը, ինչպես նաև սեփական ազգային բանակի, ֆինանսավարկային համակարգի, հարկային և մաքսային ծառայությունների ստեղծումը։

Անվերադարձ է ժողովրդավարության վերաբերող Հռչակագրի կետերի իրագործումը, որոնք հռչակում են խոսքի, մամուլի, խղճի ազատությունը, օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների տարանջատումը, բազմակուսակցականության, կուսակցությունների իրավահավասարության, ինչպես նաև իրավապահ մարմինների և զինված ուժերի ապաքաղաքականացման սկզբունքները։ Այս սկզբունքները ոչ միայն դրույթներ են, այլև ամրագրված են գործող օրենքներով։

Հռչակագրի, թերևս, ամենակարևոր, բայց միաժամանակ ամենածանր և դժվարին կետերից է 5-րդը, որով ստեղծվում են սեփական զինված ուժերը, ներքին զորքերը և պետական անվտանգության մարմինները։ Այս կետի իրագործումը ժողովրդի համար հաճախ եղել է տարակուսանքների և դժվարությունների պատճառ, որոնք ժողովուրդը դիմագրավել է անտրտունջ կամ տրտունջով։ Սակայն հենց այս դրույթի իրականացումն է բերել իրական և երազված հաղթանակներ, ներքին կայունություն, ինչպես նաև բարձրացրել Հայաստանի քաղաքական վարկը՝ ստիպելով միջազգային հանրությանը հաշվի նստել Հայաստանի հետ որպես հավասարը հավասարի։

Հռչակագրի կարևորագույն կետերից է սեփականության բազմաձևությանը վերաբերող դրույթը, որը տնտեսավարման փոփոխության հիմքն է։ Այն արդեն օրենքի տեսք է ստացել, սակայն կառավարության կամ Գերագույն խորհրդի մեղքով առայժմ դանդաղ է ընթանում։ Այս գործընթացի կարևորությունն անժխտելի է, քանի որ դրա ավարտը պետք է ապահովի քաղաքական և տնտեսական առաջընթացի անշրջելիությունը՝ անկախ հետագա իշխանություններից։

Հաճույքով պետք է նշել Հռչակագրից բխող ինքնուրույն արտաքին քաղաքականություն վարելու հաջողությունները։ Հայաստանն այսօր ճանաչվել է ավելի քան 100 երկրների կողմից, դիվանագիտական կապեր է հաստատել 95 երկրների հետ։ Հայաստանում գործում է 7 դեսպանատուն, հավատարմագրված է 35 երկրների դեսպաններ։ Արտերկրում Հայաստանն ունի 19 դեսպանատուն, որոնցից 5-ը՝ ԱՊՀ երկրներում։ Շվեյցարիայում բացվել է ՄԱԿ-ի հայկական ներկայացուցչությունը։ Անցած տարիներին Հայաստանը դարձել է ՄԱԿ-ի, ԵԱՀԿ-ի, Եվրախորհրդի, ՆԱՏՕ-ի և այլ միջազգային կազմակերպությունների անդամ։ Հայաստանը նաև անդամակցում է Ինտերպոլին և օդային ուղիների միջազգային կազմակերպությանը։ Այսօր 8 երկրների հետ, բացի ԱՊՀ-ից, գործում են մշտական օդային կապեր։ Վերոհիշյալ ձեռքբերումները ֆինանսապես նախկինում գրեթե նախատեսված չէին, և առայժմ դրանք ծախսեր են պահանջում։ Սակայն, ամրանալուց և հաստատվելուց հետո դրանք կարող են դրական ազդեցություն ունենալ կենսամակարդակի վրա։

Հռչակագրի հաջողված կատարումներից է լեզվի մասին դրույթը, որն օրենքի տեսք է ստացել և նորաստեղծ լեզվի պետական տեսչության միջոցով դարձել է իրագործվող քաղաքականության հիմք։ Ի տարբերություն նախորդ սահմանադրության, լեզվաքաղաքականությունն այսօր իրականություն է դառնում։

Այս առումով պետք է նշել նաև մեր թերացումները։ Հոգևոր ոլորտը բավարար ուշադրության չի արժանացել։ Ընդունված ավելի քան 150 օրենքներից ընդամենը մի քանիսն են վերաբերում հումանիտար բնագավառին (օրինակ՝ «Լեզվի մասին», «Արտոնագրերի մասին», «Մշակութային արժեքների մասին», «Մամուլի մասին» օրենքները)։ Այս օրենքների սակավությունը որոշ չափով օրինաչափ է զարգացող երկրների համար, քանի որ առաջնահերթությունը տրվում է տնտեսական օրենքներին։ Սակայն դա օրինաչափ չէ մեր երկրի համար, որը մշտապես եղել է մշակույթի, գիտության և կրթության երկիր։ Այս բնագավառները պետք է ունենան առաջնահերթ զարգացման հնարավորություն։ Թերևս սա է պատճառներից մեկը, որ մտավորականությունն այսօր չի հանդիսանում պետական գաղափարախ спешитելի շարժիչ ուժ։

Հռչակագրից հիմնական շեղումը, հավանաբար, ՀՀ նախագահի ինստիտուտի ստեղծումն էր։ Նման փոփոխություն տեղի ունեցավ ԱՊՀ բոլոր երկրներում։ Ժամանակը ցույց տվեց, որ բազմակարծ, բազմակուսակցական խորհրդարանները, որոնք գտնվում են կայացման և կայունացման ճանապարհին, ժողովրդավարություն և այլակարծություն ապահովելով, երբեմն կորցնում են արագ և օպերատիվ որոշումներ կայացնելու կարողությունը (օրինակ՝ կառավարության անդամների նշանակում, սեփականաշնորհման ծրագրի հաստատում, քաղաքականության օրենքի քննարկում, սահմանադրության ձևի և ընդունման ձևի վերաբերյալ ընդհանուր տեսակետի ձևավորում)։ Նման դեպքերում անհրաժեշտ է դառնում չափավոր կենտրոնացված կառավարման ձևը՝ նախագահական ինստիտուտը, որը, թեև ոչ հայկական ավանդույթ է, սակայն տարածված է։

Մինչ օրս թերի է մնում սփյուռքահայության կարգավիճակի հստակեցումը։ Դեռևս չկան հիմնական օրենքներ, որոնք կապ կստեղծեին Սփյուռքի և հայրենիքի միջև, կուղղորդեին մտավոր և նյութական ռեսուրսները դեպի Հայաստան։ Այս առումով իշխանություններն անելիք շատ ունեն, և ես կցանկանայի, որ հենց այս խորհրդարանը հասցնի կատարել այդ գործը։

Սա է իմ ամփոփ, թերևս թերի մեկնաբանությունը Հռչակագրով հայտարարված գործընթացի վիճակի վերաբերյալ։ Անշուշտ, մենք չենք, որ վերջնական գնահատականը պետք է տանք այս փաստաթղթին։ Ժամանակը և սերունդները կվերլուծեն, կգնահատեն դրա պատմականությունն ու արժեքը։ Բայց մի բան պարզ է՝ Հռչակագիրը ժողովրդի հավաքական և միասնական կամքի արտահայտությունն է, արդարության ձգտման մեր ազգային խնդիրների հանրագումարը, նախորդ սերունդների ցանկությունների արտահայտիչը։ Մենք պարտավոր ենք իրականություն դարձնել օգոստոսի 23-ի հռչակագիրը»։

Արամ Մանուկյան

ՀՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր