Radar Armenia-ն ներկայացնում է 1996թ. սեպտեմբերի 22-ին նախագահական ընտրություններից հետո տեղի ունեցած իրադարձությունները։ Այս անգամ ներկայացնում ենք Երևանում լույս տեսնող  «Московские новости» շաբաթաթերթի թղթակիցներ Արա Թադևոսյանի և Միխայիլ Շևելյովի՝ հոկտեմբերի 25-ի հարցազրույցը նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հետ, տպագրված «Время» թերթում։

- Դուք կանխատեսո՞ւմ էիք դեպքերի այսպիսի զարգացման հնարավորություն, ինչպես տեղի ունեցավ սեպտեմբերի 25-ին:

- Ոչ, մեզ համար դա անսպասելի էր: Հայտնի դեպքերին նախորդած դարձվածությունը մեզ ծանոթ էր, շենքեր գրավելու կոչեր հնչել էր և նախկինում, բայց երբեք բանը դրանց իրագործմանը չէր հասել: Այդ իսկ պատճառով մենք վստահ էինք, որ ցուցարարները կգան, կարտահայտվեն և կցրվեն, ինչպես եղել էր միշտ: Ո՞րն է խնդրի բանալին: Դժգոհություն իշխանությունից միշտ առկա է, և այդ դաշտը պետք է ինչ-որ մեկը զբաղեցներ: Ամբողջ հարցն այն է, թե ինչպիսի ընդդիմություն է զբաղեցնում այդ դաշտը: Եթե դա կառուցողական, սոցիալական շահեր պաշտպանող ընդդիմություն է, ապա այն կազմակերպվում է որպես սոցիալ-ժողովրդավարական բնույթի կուսակցություն: Ռուսաստանում հզոր կոմունիստական կուսակցության առկայությունը ես համարում եմ երջանկություն Ռուսաստանի համար. Զյուգանովի օգտին քվեարկած 30 միլիոնը կայունության գործոն է: Չլիներ դա, դաշտը կզբաղեցնեին ծայրահեղական ուժերը, ինչը և հենց կատարվեց Հայաստանում:

- Դուք չէի՞ք սպասում Մանուկյանից, պատկերավոր ասած, նման «հարված թիկունքին»:

- Հարված թիկունքին՝ նշանակում է դրժել երդումը, իսկ Վազգեն Մանուկյանը ինձ հավատարմության երդում չի տվել: Քաղաքականության մեջ ես չեմ ընդունում դավաճանություն հասկացությունը: Այն, որ մենք դեպքերի նմանատիպ զարգացում չէինք կանխատեսել, ես չեմ ուզում այլ կերպ անվանել, քան մեր սխալը, և հանգիստ եմ խոսում այդ մասին:

- Ինչպես պատահեց որ «Ղարաբաղ» կոմիտեի նախկին համախոհները այսօր դարձել են հակառակորդներ: Պառակտման պատճառը միայն իշխանության ծարա՞վն է:

- Ոչ չեմ ուզում այդպես պարզունակեցնել: Գուցե բանն իրենց խոր, անկեղծ համոզվածությունն է, որ իրենք ամեն բան կանեն շատ ավելի լավ, քան մենք: Ըստ իս, Հայաստանում ոչինչ արտասովոր չի կատարվել: Բոլոր հեղափոխությունները ունեն իրենց տրամաբանությունը. այն սկսում են որոշ մարդիկ, իսկ միառժամանակ անց նրանցից քչերն են մնում: Եվ «Համերաշխությունը», և մերձբալթյան ժողովրդական ճակատը անցան դրա միջով: Այնպես որ, զարմանալ կարելի է միայն, որ Հայաստանում դա կատարվեց ուշ: Եռամյա համատեղ աշխատանքը փոքր ժամկետ չէ: Այն, որ մենք աշխատում էինք «Ղարաբաղ» կոմիտեում, նրա բոլոր անդամների մեծ ծառայությունն է: Կոմիտեն յուրօրինակ քաղաքական համակարգ էր, ուր մեզնից յուրաքանչյուրն ուներ իր կշիռն ու նշանակությունը:

- Կարելի՞ է ասել որ դուք բարեկամներ էիք:

- Բարեկամներ աշխատանքի բնույթով՝ այո: Իսկ անձնական պլանով` ոչ, քանի որ մեզնից յուրաքանչյուրն ուներ իր բարեկամները: Կոմիտեում մենք համախմբվեցինք գաղափարի շուրջ:

- Դուք սեպտեմբերի 25-ին գայթակղություն չունեցա՞ք զանգահարել Վ. Մանուկյանին և վաղեմի ընկերոջ իրավունքով ասել, որ, ի բարօրություն հասարակության, հարկ չկա գործը հասցնել փողոցային բախումների:

- Նախ և առաջ, լուրջ գործիչն ինքը պետք է գիտակցի նման գործողությունների անընդունելիությունը: Երկրորդ, ես չէ, բայց Բ. Սարաֆյանը շենքը գրոհելու կոչից հետո զանգահարել է Մանուկյանին, բայց՝ ապարդյուն. Վազգենը դուրս չեկավ մարդկանց մոտ` ասելով, որ ամեն ինչ կարգին է: Ընտրությունները ընդդիմությունը տանուլ տվեց: Խախտումներ իրոք եղել են մեր վստահված անձանց և ընտրական հանձնաժողովի անդամների կողմից: Ոչ ոք դա չի հերքում: Այդուհանդերձ, ընտրությունները կայացել են, և դրանց արդյունքը հայտնի էր: Ընդդիմությունը սկսեց պահանջել ստուգումներ անցկացնել, ինչը նրան ոչ ոք չէր խանգարում իրականացնել: Բայց նրանք չօգտագործեցին օրենքով տրամադրված հնարավորությունները, քանզի իրականում ստուգումը չէր նրանց հետաքրքրում: Երեք օր նրանք հանրահավաքներում շիկացնում էին մթնոլորտը և երթեր կազմակերպում: Ընդ որում, օր-օրի մարդիկ պակասում էին, ինչը և ընդդիմությանը հանեց հավասարակշռությունից: Նրանց գործողությունների պլանն այսպիսին էր՝ գրավել խորհրդարանի շենքը, ստեղծել իշխանության այլընտրային կենտրոն, ինչի մասին Մանուկյանը խոսում էր դեպքից մեկ օր առաջ, և հետագայում կստեղծվեր «Կրեմլ-Սպիտակ Տուն» դիմակայության նման վիճակ: Միայն ի պատասխան խոսնակի առևանգման և ծեծի ձեռնարկված համարժեք միջոցները թույլ չտվեցին, որ նրանց պլանը հասնի տրամաբանական ավարտին:

- Իսկ ի՞նչ մարդ է Մանուկյանը։

- Ես երբեք սովորություն չեմ ունեցել խոսել հակառակորդների անձնական հատկությունների մասին: Բայց քանի որ մենք այսօր խոսում ենք բացեիբաց, ես կասեմ. Վազգենը շատ ազնիվ մարդ է: Նա չափազանց ամուր բարոյական սկզբունքների տեր է ընտանիքում, կենցաղում, բարեկամների հետ հարաբերություններում: Նա միանգամայն մաքուր մարդ է, նույնիսկ` անշահասեր: Այս հարցում ես կարող եմ նրան գլխով երաշխավորել: Իսկ որպես քաղաքական գործիչ նա վտանգավոր մարդ է: Իր ուլտրանացիոնալիզմը սահմանակցում է ֆաշիզմին:

Ես այս մասին խոսել եմ ԱԺՄ կուսակցության՝ 1991թ. հրապարակված փաստաթղթերի հիման վրա: Նրա գաղափարախոսությունը հիմնվում է երեք կետերի վրա

1. Հայ ժողովուրդը ընտրյալ ժողովուրդ է

2.Հայ ժողովուրդը պատմական առաքելություն ունի (այսինքն, մեր ժողովրդի մեսիականության  գաղափար)

3.Հայ ժողովուրդը պետք է կազմակերպվի որպես ազգ-կազմակերպություն:

Վազգենը մեր պետության երկրորդ մարդն էր, բայց չհաշտվեց այդ դերի հետ: Եթե նա մնար մեզ հետ, մեզ հետ կվերապրեր այս ծանրագույն տարիները, այսօր ես, գուցե գոհունակությամբ, կզիջեի նրան այս տեղը: Փոփոխությունները անհրաժեշտ են, պարտադիր: 5 տարին բավականին ժամանակ է նախագահի համար: Այնպես որ, այդ դեպքում նա այսօր շատ ավելի մեծ շանսեր կունենար դառնալ նախագահ, քան իր ընտրած ուղով:

- Այն կարծիքը կա, որ հայ ժողովուրդը կորպորատիվ է և չի սիրում աղբը տնից դուրս հանել:

- Դա ճիշտ չէ, հայերն այնպիսի ժողովուրդ են, ինչպես բոլորը: Դաշնակցությունը հինգ տարի զբաղված է միայն նրանով, որ աղբը հանում է տնից: Ինչո՞ւ է այդպես: Որովհետև եթե Վազգենը անձնապես իրեն է միայն տեսնում իշխանության գլուխ, ապա դաշնակները` իրենց կուսակցությունը: Նրանք չեն ճանաչի հայկական պատմությունը այնքան ժամանակ, քանի դեռ չեն դառել այդ պետության գլուխ: 70 տարի նրանք չէին ճանաչում Խորհրդային Հայաստանը, այսօր չեն ճանաչում Հայաստանը՝ Տեր-Պետրոսյանի օրոք, վաղը կլինի Վազգեն Մանուկյանը` չեն ճանաչի և նրան: Ես կարող եմ ավելին ասել. իր համոզմունքներով Մանուկյանը ամենահամոզված հակադաշնակցականն է, չնայած նրան, որ այսօր քաղաքական շահերը նրանց միավորել են մեկ դաշինքում:

- Ղարաբաղի հարցում կա՞ն տարաձայնություններ Ձեր և ընդդիմության միջև:

- Դուք չեք գտնի և ոչ մի հայի, որը խոսքով ոտնձգություն թույլ տա Ղարաբաղի ազատության նկատմամբ, իսկ գործնականում քիչ մարդիկ չեն մեծ վնաս բերում այդ գործին ևս: Վերջին իրադարձությունները, չթաքցնենք, վնասեցին Հայաստանին, մեր երկիրը թուլացավ: Իսկ թույլ Հայաստանը վատ օգնություն է Ղարաբաղին: Այդպես կողմնակիորեն է խփում Ղարաբաղին նաև Դաշնակցության ամբողջ գործունեությունը: Գուցե նրանք լավ մտադրություններ ունեն և անկեղծորեն համոզված են, որ ամեն բան անում են հանուն Հայաստանի ու Ղարաբաղի: Իրականում Հայաստանին հասցրած նրանց ամեն հարված հարված է նաև Ղարաբաղին:

- Պառակտումը կոմիտեի անդամների միջև վերջնակա՞ն բնույթ ունի: Կարելի՞ է ենթադրել, որ երբևէ դուք դարձյալ միասին կլինեք:

- Մենք նույն ծառի պտուղն ենք, և բոլորս չափազանց հաստատակամ մարդիկ ենք: Բայց այդ, ըստ իս, դուք անհնարինն եք պահանջում: Մի՞թե Լ․ Վալենսան, Զ․ Գամսախուրդիան կամ Բ․ Ելցինը այսօր կկարողանային հավաքել իրենց բոլոր կողմնակիցներին: Նշանակում է՝ գոյություն ունի ինչ-որ օրինաչափություն:

- Դուք նմանություն տեսնու՞մ եք ղարաբաղյան և չեչենական հակամարտությունների միջև:

- Ոչ, ըստ իս՝ այդ զուգահեռը տեղին չէ: Ղարաբաղի գլխին միշտ կախված է եղել և կախված է ֆիզիկական ոչնչացման կամ բռնի տեղահանության վտանգը: Իսկ Չեչնիան կարող է 1000 տարի գոյություն ունենալ Ռուսաստանի կազմում, և նման սպառնալիքներ նրա առջև չեն ծառանա:

- Ինչպե՞ս  կկանխատեսեք իրադարձությունները Հայաստանում:

- Ես կարծում եմ՝ ընդդիմությունը պետք է ընդունի խաղի ընդհանուր կանոնները, հատկապես` հարգել օրենքները: Այդ դեպքում ես ընդդիմության հետ ոչ մի խնդիր չեմ ունենա: Հույս ունեմ, որ ընդդիմությունը նույնպես հավատում է, որ ժողովրդավարությունը մեզ համար դատարկ խոսք չէ, որ այն մեր նպատակներին հասնելու միակ պայմանն է:

- Իսկ եթե այնպես պատահի, որ ընդդիմությունը կրկին ժողովրդին առաջնորդի գրոհել կառավարական շենքե՞րը:

- Չի պատահի: