Այսօր լրանում է Ղարաբաղյան շարժման 37-ամյակը։

Այս կապակցությամբ Radar Armenia-ն ներկայացնում է հատվածներ «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամներից ՀՀ առաջին նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի, Վանո Սիրադեղյանի ու Վազգեն Մանուկյանի հարցազրույցներից, որտեղ նրանք անդրադառնում են Ղարաբաղյան շարժման մեկնարկին, «Ղարաբաղ» կոմիտեի գործունեությանը։

 

ԼԵՎՈՆ ՏԵՐ-ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ (հատված «Հայք» թերթին տված հարցազրույցից 04.03.1990)

- Անձամբ ձեզ ի՞նչ տվեց Ղարաբաղյան շարժումը։

- Ծուռ, նվիրված, զոհողության պատրաստ ընկերներ, որոնց միավորում է հանրային շահի գիտակցությունը և պարտքի ու պատասխանատվության զգացումը։ Ընդ որում, ընկերներ ասելով, ես նկատի ունեմ ոչ միայն «Ղարաբաղ» կոմիտեի կամ ՀՀՇ-ի վարչության անդամներին, այլև Շարժման հարյուրավոր այն մարտիկներին, որոնց հետ ինձ բախտ է վիճակվել շփվել։

- Ի՞նչ կորցրիք Ղարաբաղյան շարժման մեջ։

- Եթե ասեմ՝ հանգիստ, առողջություն կամ հոգեկան անդորր, ապա թերևս ոչինչ ասած չլինեմ, քանի որ այդ շնորհներից զրկվել է մեր ողջ ժողովուրդը։ Ցավում եմ, որ կտրվել եմ (հուսամ՝ ժամանակավորապես) իմ մասնագիտական զբաղմունքից՝ հայ-ասորական հարաբերությունների հետազոտման աշխատանքից, որն այնքա ՜ն ստեղծագործական հաճույք է ինձ պարգևել։

- Ի՞նչ տվեց երկու տարվա ազատագրական պայքարը մեր ժողովրդին։

- Հոգեբանական առումով՝ վստահություն իր ուժերի նկատմամբ, ազատագրում անցյալի նախապաշարումներից և ստրկամտությունից, սեփական բախտը կռելու վճռականություն։ Բարոյական առումով՝ անհանդուրժողականություն ստի, կեղծիքի անարդարության նկատմամբ։ Քաղաքական առումով՝ նկատելի կշիռ միջազգային հասարակական կարծիքի առջև։ և վերջապես, պատմական առումով՝ միատարր հայրենիք, անհեռանկար գաղութներից ներգաղթած ու ազգային կյանքի մեջ ներգրավված հարյուր հազարավոր հայրենակիցներ, Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի վերամիավորման լուրջ հնարավորություն։

- Ձեր դերը անկախ Հայաստանի կյանքում։

- Ես չեմ կարող պատասխանել այս հարցին՝ մինչև չասեմ, թե ինչպես եմ գնահատում իմ և ընկերներիս դերը Ղարաբաղյան շարժման մեջ։ Մեզ, ինչպես մեր ժողովրդի հարյուր հազարավոր զավակներին, Շարժման մեջ է ներքաշել զինվորի պարտքի զգացումը։ Եթե բախտի քմահաճույքով մենք հայտնվել ենք պայքարի առաջին շարքերում, ապա դա չի նշանակում, որ մենք անփոխարինելի ենք։ Վեց ամիս «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամները բանտարկված էին, բայց Շարժումը դրանից ոչ միայն չմարեց, այլև ավելի լայն ծավալ ստացավ։ Ամենաուրախալին հենց այն է, որ Շարժումն այնքան խորն ու համաժողովրդական է, որ կախված չէ անհատներից։ Ես բոլորովին չեմ բացառում, որ վաղը, մյուս օրը Շարժման գլուխ հայտնվեն նոր, ավելի ունակ գործիչներ, քան մենք։ Բայց դա մեզ չի կարող ետ կանգնեցնել զինվորի մեր պարտքը կատարելու գիտակցությունից։ Ահա նման դեր էլ ես պատկերացնում եմ անկախության պայմաններում։ Ով խառնվում է քաղաքականությանը՝ նա պետք է պատրաստ լինի ե՛ւ օրհնանք, ե՛ւ անեծք լսելու։ Ով պարտավորվում է ազգին ծառայել՝ նա ազգից պարգևներ ակնկալելու կամ նրանից խռովելու իրավունք չունի։

ԼԵՎՈՆ ՏԵՐ-ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ (2014թ)

Ինձ համար «Ղարաբաղ» կոմիտեն մի այնպիսի երևույթ է, որի նմանը երևի չի եղել մեր պատմության մեջ: Ես չեմ ուզում առանձնացնել ոչ մեկին: Ինձ համար թանկ են և հավասար իրենց արժեքով, իրենց վաստակով, իրենց խաղացած դերով «Ղարաբաղ» կոմիտեի անխտիր բոլոր 11 անդամները:

Անկախ այն բանից, թե հետո ինչ եղավ «Ղարաբաղ» կոմիտեի հետ, երբ մենք իշխանության եկանք, այդ երկուսուկես տարին, մինչև իշխանության գալը, «Ղարաբաղ» կոմիտեն գործել է որպես լիովին միաձուլված, համերաշխ, ընկերական մի խումբ, որոնցից ոչ մեկի մոտ ես այդ ժամանակ որևէ ամբիցիա չեմ տեսել: Հակասությունները սկսվեցին իշխանության գալուց հետո, և դա բնական է:

Նրանք մարդիկ էին, որ ոչ իշխանության գալու կամ պաշտոններ ստանալու մասին էին մտածել, ոչ էլ ենթադրել էին, թե Սովետական Միությունն այդքան շուտ քանդվելու է: Եթե Գորբաչովը մի քիչ ավելի խելոք լիներ եւ կարողանար պահպանել Սովետական Միությունը, մենք՝ այդ 11 հոգին, փտելու էինք Սիբիրի բանտերում, եթե չգնդակահարվեինя:

ՎԱՆՈ ՍԻՐԱԴԵՂՅԱՆ (Հատված «․․․ Եվ այլն» թերթին տված հարցազրույցից 3.04.1990 թ)

- Ինչպե՞ս պատահեց, որ ժամանակակից հայ գրականության ամենահետաքրքիր դեմքերից մեկը հայտնվեց քաղաքական պայքարի էպիկենտրոնում։

- Երբեք խմբակային գործունեություն չեմ սիրել և ինչ էլ որ արել եմ, ինչով զբաղվել, քաղաքական գործունեությունը միշտ բացառված է եղել իմ կյանքի հեռանկարում։ Սկզբում ինձ քաղաքական գործունեություն չէր թվում այն, որ հայությունը բարձրացավ Ղարաբաղում, Երևանում էլ ժողովուրդը հավաքվեց օպերայի հրապարակում։ Մարդիկ ինչ֊որ ճամփա էին ուզում գտնել, ինչ֊որ խոսքի էին սպասում, անկեղծ, համարձակ խոսք էին ուզում լսել։ Մի օր էլ, անընդմեջ հանրահավաքների երկրորդ օրվա կեսն էր, շատ ջղային վիճակում էի, տեղս չէի գտնում, սիրտս պայթում էր, գնացի բարձրախոսի մոտ, թողեցին՝ խոսեցի․․․ Կարծեմ այդ օրը երկու անգամ ելույթ ունեցա, երբ քաղբյուրոյի որոշումն էր եղել, թե Ղարաբաղի հարց չկա, պրոբլեմ չկա։ Հաջորդ օրը, կարծեմ փետրվարի 22֊ն էր, ընկերներիս հետ դուրս եկանք հրապարակից՝ մի քիչ հանգստանալու և սուրճ խմելու, երբ վերադարձանք, ասեցին, որ կազմկոմիտեի մեջ են ընտրել։ Հենց այդ պահից էլ սկսվեց իմ քաղաքական էդ չգիտեմ թե ինչը։

- Ա՞յդ պահին զգացիր, որ ներքաշվել ես քաղաքականության մեջ․․․

- Չէ, այդ պահին չզգացի, ավելի ուշ գլխի ընկա, հասկացա։ Նույնիսկ մի քանի ամիս հետո էլ չէի պատկերացնում։ Ամեն անգամ մտածում էի, որ կգա պայքարի մի փուլ, երբ իմ կարիքը չի լինի, նոր տղաներ կգան, ավելի առողջ, ավելի համառ, ավելի խելացի, ավելի կոփված քաղաքական պայքարում։ Եվ ես կկարողանամ վերադառնալ գրելու իմ գործին։ Այնուամենայնիվ, դա մի շրջան էր, երբ ես, ուշ գրել սկսած, նոր֊նոր ինչ֊որ ռեժիմի մեջ էի ընկնում։ Ինձ համար մի օր մի քանի տող բան գրելը մի կյանք էր։

Հետո Սումգայիթը եղավ, ապա՝ ապրիլը, երբ ողջ մտավորականությունը (հատկապես՝ տեխնիկական) Խ․ Միությունով մեկ գործուղումներում փորձում էր բացատրել, հասկացնել մարդկանց, ազգերին մեր պայքարի էությունը, ճշմարտությունը՝ Ղարաբաղի, Երևանի, Սումգայիթի մասին․․․ Դա մի շրջան էր, երբ փառավորապես ապացուցվեց, որ դիմումների, աղերսագրերի, բացատրությունների ճանապարհը ոչ միայն ոչինչ չի տալիս, այլև ուժերի անտեղի վատնում է։ Դա երևի մեծ դաս էր, թեև հիմա այդ դասը քչերն են հիշում և մենք շարունակում ենք բացատրական աշխատանքը։ Նույն ապրիլին եղա Մոսկվայում և հասկացա, որ բոլորն էլ ամեն ինչ հասկանում են, ուղղակի իրենց չհասկացողի տեղ են դնում։ Եվ իմաստ չունի զանգվածային այս նամակագրությունը գործարանից՝ իր քույր գործարանին, ֆիլիալից՝ ֆիլիալին և այլն։ Ի վերջո մի խայտառակ կամ ավելի ճիշտ՝ մի փառահեղ տապալում էր սպասում այս մոտեցմանը։

- Ե՞րբ եղավ ընտրության պահը՝ քաղաքականություն կամ գրականություն։

- Փաստորեն երկու տարվա մեջ երկու օր ժամանակ չի եղել, որ կարողանամ մտածել՝ ի՞նչ անեմ, ի՞նչ չանեմ։ Հասկանում էի միայն՝ պայքարը, որ սկսել էր մեր ժողովուրդը, պետք է հասցնել մի որոշակի փուլի։ Ընտրության դրամատիկ պահ չեմ ունեցել։ Պարզապես տեսնում էի, որ գրականությանը վերադառնալու ոչ մի հնար չկա։ Չնայած ինձ չէր լքում այն հույսը, թե նոր մարդիկ ասպարեզ կգան, բայց շարքերը գնալով նոսրանում էին։

- Զգում էիր, որ պե՞տք ես շարժմանը․․․

- Այո, զգում էի, որ պետք եմ։ Ես լոգոնեվրոզ ունեի՝ խոսքի վախն է դա։ 10-20 մարդու ներկայությամբ խոսելիս միշտ կակազում էի։ Ինձ համար հայտնություն էր, ապշել էի, երբ հարյուր հազարավոր ժողովրդի առաջ կարողացա խոսել։ Երևի, երբ մարդ անկաշկանդ է խոսում, սրտից բխածն է ասում, ինչ֊որ պարտքի զգացում է ունենում, էլ ի՞նչ հիվանդություն, ի՞նչ բան։ Իսկ երբ ասելիքիդ կեսը ստիպված ես թաքցնել, երբ չգիտես՝ կհասկանան քեզ, թե ոչ, իրոք կարող ես կակազել։ Մինչդեռ բանից պարզվեց, որ ոչ միայն չեմ կակազում, դեռ հռետորական ձիրք էլ ունեմ։ Թեև դա ոչ թե ձիրք էր, այլ ավելի շուտ, զայրույթ։ Բարձրախոսի մոտ ասես, բարձրաձայն մտածում էի և մի մոգական հսկող ուժ, որ ժողովուրդն էր, ամեն օր նոր խոսք էր պահանջում։ Նոր հռետորների կարիքը շատ էր զգացվում, բայց ժողովուրդը, չգիտեմ ինչու, հներին ավելի լավ էր ընդունում։ Գուցե միասին շատ բան էին հաղթահարել՝ տանկերի ներկայությունը, ուղղաթիռների թռիչքները․ մի խոսքով, ինչ֊որ մի մարմին ու մի հոգի էին դարձել հարթակն ու ժողովուրդը, և բաժանվելու մասին մտածելն, ուղղակի, անիմաստ էր։

ՎԱԶԳԵՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ (Հատված «Հայաստանի Հանրապետություն» թերթին տված հարցազրույցից 13.02.2018թ.)

-Ինչպե՞ս ստեղծվեց կոմիտեն, և արդյո՞ք ենթադրում էիք, թե ինչպիսի շարունակություն, առավել ևս ավարտ է ունենալու ձեր նախաձեռնությունը:

-Ղարաբաղի ժողովրդի և Հայաստանի մտավորականության ու հասարակության մեջ միշտ եղել է վերամիավորման ձգտում: Դեռ հազար ինը հարյուր քառասնական թվականների վերջին_հիսունականների սկզբին Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Հարությունովը նամակ էր գրել Ստալինին, որտեղ ապացուցում էր, որ տնտեսական առումով (այդ ժամանակ ազգային տեսանկյունից հարցը բարձրացնելն իմաստ չուներ) նպատակահարմար է Ղարաբաղը միավորել Հայաստանի հետ: Դրանից հետո բազմաթիվ նամակներ են եղել և Ղարաբաղի, և Հայաստանի մտավորականության կողմից: Բայց երբ Գորբաչովի ժամանակ որոշակի ազատություններ հռչակվեցին, մի խումբ ստեղծվեց Իգոր Մուրադյանի ղեկավարությամբ, որը կապված էր մտավորականության լայն շրջանակների հետ: Այդ հարցում կարևոր դեր էր կատարում Զորի Բալայանը: Իգոր Մուրադյանին խորհուրդ էին տվել կապվել ինձ հետ՝ որպես ազգային շարժումների որոշակի փորձ ունեցողի: Մանավանդ որ առաջացել էին նաև ֆինանսական՝ շարժման համար գումարներ հայթայթելու հարցեր: Խոսքը հետևյալի մասին էր. Խորհրդային Հայաստանում կատարված առաջին ու վերջին հանգանակությունը կատարվեց Վազգեն վեհափառի նախաձեռնությամբ, իսկ պատասխանատվությունը դրված էր ինձ վրա: Այսինքն՝ ես էի զբաղվում հանգանակությամբ, որն առնչվում էր Լիբանանում քաղաքացիական պատերազմին, և նպատակը լիբանանահայ մեր հայրենակիցներին օգնելն էր: Պատկերացրեք, թե դա ինչ էր նշանակում ԽՍՀՄ-ում ՊԱԿ-ի պայմաններում: Դժվարություն էր առաջացնում նաև այն, որ մարդիկ, ովքեր փող ունեին, չէին ուզում դա ցույց տալ, որովհետև այդ փողը օրինական չէր: Սկզբում այսպես կոչված «ցեխավիկները» փող չէին տալիս, վախենում էին: Մի քանի ընկերներով գնացինք Անտոն Քոչինյանենց տուն, ով այդ ժամանակ արդեն թոշակառու էր: Ինքը մեզ ընդունեց, լսեց, կնոջը ասաց՝ սեղան գցի: Նստած զրուցում էինք, զգում էի, որ այդ ամբողջ ընթացքում նա մտածում էր: Չտալ չէր լինի, մեծ գումար տալն էլ վտանգավոր էր՝ ավելորդ խոսակցություններ չառաջացնելու առումով (այդ ժամանակ բոլորը կարծում էին, թե Քոչինյանը շատ հարուստ է: Հետո պարզվեց, որ այդ ամենը խիստ չափազանցված էր): Նա ճիշտ լուծումը գտավ. ասաց՝ թոշակս ստացել եմ՝ երկու հարյուր հիսուն ռուբլի (նա անհատական թոշակառու էր), ամբողջը տալիս եմ ձեզ: Դրանից հետո երբ գնում էինք այդ ցեխավիկների մոտ, ասում էի՝ Քոչինյանն իր աշխատավարձն է տվել: Նրանք էլ սկսեցին իրենց աշխատավարձը տալ:

Մի խոսքով՝ Իգոր Մուրադյանին խորհուրդ էին տվել, որ ես ե՛ւ շարժումների, ե՛ւ ֆինանսական աշխատանքի որոշակի փորձ ունեմ: Մենք դարձանք գործընկերներ, նա մեծ հարգանքով էր վերաբերվում ինձ, ես էլ շատ էի սիրում նրան: Առաջին «Ղարաբաղ» կոմիտեն ստեղծվեց փետրվարյան հանրահավաքներից մեկի ժամանակ: Չնայած արդեն կար գաղտնի մարմին, որը աշխատում էր՝ Իգոր Մուրադյանը, ես, Մանվել Սարգսյանը, մյուսները, բայց հանրահավաքի ժամանակ ժողովրդի քվեարկությամբ մի մարմին ստեղծվեց: Այդ ժամանակ ես նպատակահարմար չհամարեցի դրա մեջ ընդգրկվել: Հետո ստեղծվեց երկրորդը, որի կազմում արդեն ընդգրկվեցի նաև ես: Մի խոսքով՝ ինչ-որ կորիզ արդեն ձևավորվեց: Հետագայում խնդիր առաջացավ Իգոր Մուրադյանի հետ: Նախ. այդ ժամանակ հանդիպումներ էինք ունենում նաև հանրապետության ղեկավարների հետ: Մենք համարում էինք, որ խնդիրները վերաբերում են բոլոր հայերին, և նրանց աջակցությունը նույնպես անհրաժեշտ էր: Մեզ մոտ տպավորություն ստեղծվեց, որ Իգորը մի քիչ շատ է հանդիպում իշխանական շրջանակների հետ, և նրանց ազդեցության տակ ընկնելու հնարավոր վտանգ էինք տեսնում:

Երկրորդ՝ տարաձայնություն կար ինձ հետ: ԽՍՀՄ ղեկավարությունը կուզենար Ղարաբաղի հարցը ներկայացնել այնպես, թե իբր ավանդաբար իրար չսիրող երկու էթնիկական խմբեր իրար հետ կռվում են: Ես համարում էի, որ շարժումը չպետք է դիտարկվի որպես էթնիկական կամ կրոնական խնդիր, չպետք է դառնա մահմեդականի ու քրիստոնյայի պայքար: Պետք էր այնպիսի խնդիր առաջադրել, որը հասկանալի լիներ ամբողջ աշխարհին: Իմ կարծիքով՝ դա ինքնորոշման հարցն էր, սահմանադրական ճանապարհով գնալու հարցը և այլն: Այս առումով մենք ունեինք հակասություններ: Իգորը դառնում էր անկառավարելի, և մենք նրան հանեցինք «Ղարաբաղ» կոմիտեից:

Իմ կողմից առաջարկություն եղավ կոմիտեում ընդգրկել Դավիթ Վարդանյանին ու Բաբկեն Արարքցյանին: Համբարձում Գալստյանի երաշխավորությամբ ընդգրկվեց նաև Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, որին ես մոտիկից չէի ճանաչում: Նրա մասին հարցրեցի Ռաֆայել Իշխանյանին, ով ասաց, որ նա ընդունակ ուսանող է եղել: Հին կորիզից էլ եկան Սամվել Գևորգյանը, Վանո Սիրադեղյանը, Ռաֆայել Ղազարյանը, ինչպես նաև՝ Աշոտ Մանուչարյանը, Ալեքսան Հակոբյանը, Սամսոն Ղազարյանը, և ձևավորվեց տասնմեկ հոգանոց կոմիտեն: Ինձ ընտրեցին կոմիտեի համակարգող: Այդ կազմով էլ հասանք իշխանության: Այնուհետև ինչ-որ ժամանակ ևս գոյություն ունենալուց հետո «Ղարաբաղ» կոմիտեն տրոհվեց:

Սկզբնական շրջանում օրակարգում միայն Ղարաբաղի հարցն էր: Ինչ-որ մի ժամանակ հետո կոմիտեից մի քանիսս եկանք այն եզրակացության, որ որպեսզի համահունչ լինենք այն գործընթացներին, որոնք տեղի էին ունենում ոչ միայն ԽՍՀՄ-ում, այլև նրա սահմաններից դուրս, որպեսզի հասկանալի լինեն մեր խնդիրները, մենք պետք է ընդլայնենք մեր հարցերի շրջանակը, պետք է լինեն որոշակի գաղափարական սկզբունքներ, որոնց մեջ ընդգրկված լինեն մեր ժողովրդին հուզող և առաջնորդող գաղափարներ: Երեք հոգի այս միտքն էին զարգացնում՝ Դավիթ Վարդանյանը, Աշոտ Մանուչարյանը ու ես: Մյուսները այդքան էլ համաձայն չէին, բայց ինչ-որ պահից հետո կոմիտեի կողմից ինձ հանձնարարվեց գրել այդ գաղափարական սկզբունքները: Հանրահավաքներից մեկի ժամանակ ելույթ ունեցա և ներկայացրեցի դրանք, որոնք դարձան հայոց համազգային շարժման գաղափարական սկզբունքները: Դրանցում ոչ միայն Ղարաբաղի հարցն էր, այլ նաև ընդհանրապես ժողովրդավարությանն ու անկախությանը վերաբերող հարցեր: Անկախություն բառը գրված չէր, սակայն խորամանկորեն այդ սկզբունքների մեջ ընդգրկել էինք ԱՄՆ անկախության դեկլարացիայից այն հատվածը, որ եթե իշխանությունները չեն համապատասխանում ժողովրդի կարիքներին ու ցանկություններին, ապա ժողովուրդն իրավունք ունի վերացնել այդպիսի իշխանությունը և այլն:

Փաստորեն, շարժումը ստացավ միս ու արյուն և միանգամից շատ կարևոր դարձավ՝ համահունչ լինելով մեր ժողովրդի իղձերին ու ցանկություններին, ինչպես նաև համաշխարհային միտումներին: Ղարաբաղյան շարժման հարցում Արևմուտքը մեր դաշնակիցն էր, ինչպես այն շարժումները, որոնք առաջացան Խորհրդային Միությունում: Բայց մենք դարձանք առաջամարտիկը:

-Լյուդովիկոս 14-րդն ասում էր, թե՝ «Պետությունը ես եմ»: Արդյո՞ք «Ղարաբաղ» կոմիտեում կար մարդ, ով ասում կամ մտածում էր, թե կոմիտեն ինքն է:

-Մեզնից ոչ մեկն այդպիսի բան չի ասել:

-Ձեր հիշյալ գրքում զետեղված՝ 1988թ. հունիսին Ազատության հրապարակում հնչած ելույթը վերնագրված է «ՄԵՆՔ ԸՆՏՐԵՑԻՆՔ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՈՒՂԻՆ»: Այլ տարբերակ չէի՞ք տեսնում, թե՞ մյուս բոլորը կործանարար էին:

-Իսկապես, բոլոր մնացած ճանապարհները կործանարար էին: Շարժման վերածումը էթնիկական կամ կրոնական հարցի, կամ միայն պատմության վրա հենվելն աղետալի սխալ կարող էին լինել հայերիս համար: Միակ ճանապարհը սահմանադրականն էր, որը քեզ հասկանալի և ընդունելի էր դարձնում ամբողջ աշխարհի համար:

Նյութը պատրաստեց՝ Արման Գալոյանը