1920թ. հոկտեմբերին Կարսի անկումը նույն թվականի թուրք-հայկական պատերազմի թերևս ամենախայտառակ դրվագն է։ Մի կողմից՝ այն բացասական օրինակ է ռազմա-քաղաքական ղեկավարության՝ իր պարտականությունների կատարման հարցում ցուցաբերած բացարձակ դիլետանտիզմի, մյուս կողմից՝ պատմության զեղծարարության բացառիկ նմուշ է։ Պատմության դասագրքերում անգամ նշվում էր, որ Կարսը ընկել է հերոսական դիմադրությունից հետո, մինչդեռ պատմական փաստերը հակառակն են վկայում՝ նահանջ ու հանձնվել առանց կրակոցի, այն էլ մի դեպքում, երբ շատ լուրջ սպառազինություն էր կուտակված։ Հայոց պատմության համար այս դաժան դիպվածի առիթով Radar Armenia-ն իր ընթերցողին է ներկայացնում Թաթուլ Հակոբյանի՝ «Հայերը և թուրքերը» աշխատությունից հատվածներ, որոնք պատմում են Կարսի անկման մասին։ 

Մինչ Երևանը և ողջ հայ ժողովուրդը տոնում էին Սևրի դիվանագիտական հաղթանակը, քեմալականներն ու բոլշևիկները նախապատրաստում էին հարձակումը Հայաստանի վրա: Արդեն 1920թ. սեպտեմբերի կեսերին թուրքական զորքերը վերագրավեցին այն տարածքները, որոնք հայկական զորքերի վերահսկողության տակ էին անցել հունիսին։

Սիմոն Վրացյանը Կարսում հայկական զորքերի պարտության հիմնական պատճառ է համարում հոգեկան այն վիճակը, որ ստեղծվել էր բոլշևիկ-թուրքական բարեկամությամբ. «Մի կողմից` ծայր աստիճանի հոգնած, քայքայված և խաղաղության կարոտ հայ ժողովուրդը ուզում էր հավատալ բոլշևիկների հավաստիացումներին, թե ռուսները թույլ չեն տա թուրքերին նոր կոտորածներ անել Հայաստանում, մյուս կողմից` հայ ժողովուրդը, տեսնելով, որ իր դեմ կռվում են և’ թուրքերը, և’ ռուսները, և  ինքն իր փոքր ուժերով անկարող է դիմադրել այդ երկու հսկա պետություններին, վհատվել էր ու մատնվել բարոյալքման»: Բաբալյանը, ով Կարսում գերի ընկավ, հետագայում գրեց. «Մեր բարձր հրամանատարությունն ու սպայակույտը ռուսական կողմնորոշում ունեցող մարդկանց ձեռքում էր: Զորավարներ Նազարբեկյանը, Սիլիկյանը, Հախվերդյանը և այլք մի՞թե նվիրված էին մեր անկախությանը: Նրանցից շատերը շատ լավ հայեր էին, բայց անկախ Հայաստանը համարում էին ժամանակավոր մի երևույթ, որը պիտի չքանար ռուսական ազդեցության տակ»:

Ընդհանուր իրավիճակը դարձել էր քաոսային ու անկառավարելի: Սեպտեմբերի 29-ին Կարսում տեղի ունեցած հավաքում զորավար Բեկ-Փիրումյանը իր կիսատ-պռատ հայերենով քաղաքական և զինվորական գործիչներին բացատրում էր, որ «թշնամին մոտ է, լի հպարտ տրամադրությամբ», հայկական զորքի թիվը պակաս չէ, «բայց մորալը անհամապատասխան ցածր է»: Նրա խոսքերով` ռազմական տեսակետից եղել է նախապատրաստություն, բայց զորքը շարունակ նահանջում է, գյուղացիությունը` խուճապային վիճակում է, ՙտարերային գաղթը և մեր զորամասերի մեջ մղված կարմիր պրոպագանդան՚ ընդհանուր հուսալքություն են առաջ բերել:

Արծրունին ներկայացնում է մի դրվագ այն խոսակցությունից, որ զորավարի հետ սեպտեմբերի 30-ին կայացել էր Կարսի հեռագրատանը: Բեկ-Փիրումյանից պահանջում են կազմակերպել Կարսի ինքնապաշտպանությունը.

«- Քաղաքը դատարկված է: Ժողովուրդը հեռացել է առանց ունեցած-չունեցածն իր հետ վերցնելու: Շատերը բաց են թողել իրենց դռները: Չորս կողմերից հայ ավազակները օրը ցերեկով կողոպտում են անտեր, անգամ տեր ունեցող բնակարանները:

– Ես հնարավորություն չունեմ, ես ոչ զորք ունեմ, ոչ զենք, փրկելու միջոց չունեմ,- պատասխանում է զորավարը:

– Գոնե կարգ հաստատեք քաղաքում և արգելեք կողոպուտը: Մի քանի օրից հազարավորներ կվերադառնան և իրենց բնակարանները կգտնեն ավերակ:

– Անկարող եմ այդ ուղղությամբ մտածել, քանի որ իբրև զինվորական ես չունեմ անհրաժեշտ բաները: Այս պահին ես միայն մտահոգված եմ մեր ճակատի վիճակով: Մեկ անակնկալ հարձակում, և թշնամին կարող է հասնել քաղաք,- պատասխանում է Բեկ-Փիրումյանը:

Իզուր էր ավելի երկարացնել այս խոսակցությունը: Զորավար Բեկ-Փիրումյանը կենդանի մեռած մարդ էր` զուրկ պահի արժեքը ըմբռնելու կարողությունից, զուրկ զինվորականին հատուկ անսպասելի և անսպառ նախաձեռնությունից ու վճռականությունից: Զորավար Բեկ-Փիրումյանի տրամադրելի ուժ չունենալ ասելը պարզ կեղծիք էր: Այն օրերին մենք զենքի պակասություն չունեինք: Նահանգային ոստիկանապետ Հրաչ Ավետիսյանն ուներ 1700 ոստիկան, որոնցից 800-ը` ձիավոր»:

Ամիսներ շարունակ հրամանատար Հովսեփյանին Կարսի ճակատից հեռացնելու պահանջ էր դնում նահանգապետ Ղորղանյանը: Հոկտեմբերի սկզբին Նազարբեկյանը Ղորղանյանին պատասխանում է. «Ձեր հաղորդագրությունները միանգամայն տարբեր են զորահրամանատարության տվյալներից և շփոթում են թե կառավարության և թե հասարակության կարծիքը ու ջղայնություն առաջ բերում», հետևաբար` «կառավարությունը արգելում է Ձեզ որևէ տեղեկություն ուղարկել Երևան»:

Հասնելով Կարս և ուսումնասիրելով ռազմաճակատի դրությունը` Հովսեփյանին հեռացնելու Ղորղանյանի պահանջին միացան նաև նախարարներ Վրացյանն ու Բաբալյանը: Հոկտեմբերի 27-ին ռազմական նախարար Տեր-Մինասյանը Հովսեփյանին ազատեց Կարսի ճակատի զորքերի հրամանատարի պարտականությունից, իսկ պատերազմի ավարտից հետո նրա հրամանով ձերբակալվեց և ուղարկվեց Երևանի բանտ:

Հայկական քաղաքացիական իշխանությունն ու հայ զինվորականությունը չէին հասկանում միմյանց լեզուները: Ոչ միայն այն պատճառով, որ հայ զինվորականությունը ռուսախոս էր ու հայերենին քիչ ծանոթ, այլ որովհետև տեղային իշխանության համար պայքարը ստեղծել էր բարոյահոգեբանական մի վիճակ, որի պայմաններում հնարավոր էր միայն պարտվել: Վահե Արծրունին գրում է, որ պայքարը Կարսի քաղաքային և զինվորական իշխանությունների միջև հին էր. «Պայքարը, խտացված ձևով, նահանգապետ Ղորղանյանի ու զորավարներ Բեկ-Փիրումյանի ու Հովսեփյանի միջև էր»:

Երկուսուկես շաբաթ անց քեմալականները Քյազիմ Կարաբեքիրի հրամանատարությամբ մտան Կարս` գրեթե չհանդիպելով դիմադրության: Նահանգապետ Ստեփան Ղորղանյանը ասել է. «Կարսը ընկավ ոչ պարտված, նա մեր ոճրագործ անհոգության զոհը դարձավ»:

1920 թվականի աշունը Բագրատունյաց Հայաստանի մայրաքաղաքի վերջին անկումն էր: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության խոշորագույն քաղաքներից երրորդն արդեն ավելի քան իննսուն տարի թուրքական գերության մեջ է:

Ամբողջական հատվածը՝ սկզբնաղբյուր կայքում։