Տասնյակ տարիներ Հայաստանում ներշնչվել է ու քարոզվել, թե 1992թ. մայիսի 8-ին Շուշիի ազատագրումը տեղի էր ունեցել Հայաստանի քաղաքական իշխանության կամքին հակառակ կամ առանց նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի իմացության։ Այդ կեղծիքը հերքող հետաքրքիր հատված է ներկայացվում լրագրող Թաթուլ Հակոբյանի «Կանաչ և Սև» գրքի հետևյալ հատվածում, որը Radar Armenia-ն ներկայացնում է ընթերցողի ուշադրությանը։

Ճաշկերույթ Սպահանում

Մայիսի 8-ին Սպահանում` Շահ Աբասի ժամանակներում կառուցված հյուրանոցում, շարունակվում էր Հայաստանի նախագահի պատվին ճաշկերույթը:

Տեր-Պետրոսյանի խորհրդական Վահան Փափազյանը հիշում է. «Ինձ մոտեցավ արտգործնախարար Վելայաթին եւ ասաց, որ իրանական կողմը լուր է ստացել, որ հայկական ուժերը մտնում են Շուշի: Դա մայիսի 8-ն էր: Ես ասացի, որ տեղյակ չեմ եւ որեւէ հստակ բան ասել չեմ կարող: Վելայաթին հարցրեց` հնարավոր չէ՞ զանգահարել Երեւան: Ես այլեւս չէի կարող խուսափել: Իրանական կողմը հեռախոսակապ ապահովեց, կապվեցի Շահեն Կարամանուկյանի հետ: Հարցնում եմ` Շահե՛ն, ի՞նչ կա, պատասխանում է` ամեն ինչ լավ է, մի՛ անհանգստացեք: Ապա մոտեցա Տեր-Պետրոսյանին, ներկայացրի վիճակը: Նախագահը շատ հանգիստ ընդունեց, նա գիտեր, որ իրադարձությունները կարող են համընկնել: Մենք պարսիկների առաջ անհարմար վիճակում հայտնվեցինք: Ասացինք, որ մեզ համար էլ էր անսպասելի, Երեւան վերադառնալուց հետո հնարավոր կլինի մանրամասները ճշտել: Հայկական պատվիրակությանը ճանապարհելու սառը արարողություն եղավ, ինչը բնական էր, քանի որ պարսկական կողմը հայտնվել էր բավական անհարմար վիճակի մեջ: Դա կարելի է անգամ դիվանագիտական փոքր սկանդալ որակել»:

Մայիսի 6-ին Հայաստանի նախագահի գլխավորած պատվիրակությունը մեկնել էր Թեհրան, մեկ օր անց Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը եւ Ադրբեջանի նախագահի պաշտոնակատար Յաղուբ Մամեդովն Իրանի նախագահ Աքբար Հաշեմի Ռաֆսանջանիի միջնորդությամբ Թեհրանում ստորագրել էին ղարաբաղյան կարգավորման` 8 կետից կազմված համատեղ հուշագիր: Փաստացի, ստորագրման պահից զինադադար հաստատելու իրանցիների հերթական փորձը տապալվեց. հայերը շարժվում էին դեպի Շուշի:

Ժիրայր Լիպարիտյանն իրանական միջնորդության ձախողման անմիջական պատճառը համարում է Շուշիի գրավումը, իսկ ավելի խորը պատճառը կողմերի` բանակցություններին պատրաստ չլինելն էր, եւ յուրաքանչյուր միջնորդություն ձախողվելու էր: Իրադարձությունների հետագա ընթացքն էլ դա ապացուցեց:

Լիպարիտյանը դժվարանում է ասել` Ռուսաստանը եւ ԵԱՀԽ-ն մտահոգվա՞ծ էին միջնորդության հարցում Թեհրանի հնարավոր հաջողություններով. «Ես չեմ հիշում որեւէ ուղղակի եւ բացահայտ ընդդիմություն իրանական միջնորդությանը: Բայց Ռուսաստանի, Թուրքիայի եւ ԱՄՆ-ի գործադրած դիվանագիտական ջանքերը ցույց էին տալիս, որ նրանք այնքան էլ գոհ չէին իրանական միջնորդությունից, այդ երկրներից ամեն մեկն ուներ Իրանի ջանքերը չեզոքացնելու սեփական պատճառները: Ակնհայտորեն, վերոնշյալ երկրներից եւ ոչ մեկը չէր ցանկանում իրանական ազդեցության ընդլայնումն այս տարածաշրջանում, ինչ որ հավանական էր իրանական միջնորդության հաջողության պարագայում»:

Մայիսի 5-ին Մարիո Ռաֆայելլին 13 հոգանոց խմբով ժամանել էր Երեւան, հանդիպել Տեր-Պետրոսյանի հետ: Հայաստանում Լեռնային Ղարաբաղի ներկայացուցիչ Մանվել Սարգսյանը պատմում է, որ Մինսկի խորհրդաժողովի ներկայացուցիչները ցանկություն հայտնեցին Հայաստանից մեկնել Շուշի:

«Ասացին, որ այնտեղ վտանգ կա: Մայիսի 7-ին նրանք պետք է հատեին Աղդամի հատվածը եւ ուղեւորվեին Շուշի: Մենք խոչընդոտեցինք, Աղդամից նրանք հետ դարձան, Ադրբեջանով կրկին վերադարձան Երեւան: Շուշին վերցնելու օրը ես ելույթ ունեցա հայկական հեռուստատեսությամբ, ասացի, որ Լեռնային Ղարաբաղի Գերագույն խորհրդի որոշմամբ, ղարաբաղյան բանակը Ստեփանակերտը պաշտպանելու նպատակով վերցրել է քաղաքը: Շուշիի հարցը դարձավ Հայաստանի եւ Իրանի միջեւ խոշորագույն վեճերից մեկը: Իրանը գտնում էր, որ դա եղել է արեւմտյան դավադրություն` Թեհրանի դեմ: Բայց իրականում այդպես չէ: Մենք պարտադրված Շուշիի գործողությունն սկսեցինք մայիսի 7-ին»:

Թեհրան. «Մեհրաբադ» օդանավակայան

Մայիսի 8-ին Իրանի նախագահ Ռաֆսանջանին ճանապարհում էր Տեր-Պետրոսյանին եւ Մամեդովին: Վերջինս Շուշիի անկման լուրն ստացել էր Բաքու ուղեւորվելուց անմիջապես առաջ. «Այո, այդ լուրն ինձ փոխանցեցին դեռ օդանավակայանում: Ես անմիջապես կապվեցի Ռաֆսանջանիի հետ: Նրա տրամադրությունը շատ ուժեղ ընկավ, նա խոստացավ անմիջապես կապվել Տեր-Պետրոսյանի հետ` պարզելու հանգամանքները: Որոշ ժամանակ անց, երբ ես կրկին կապվեցի Ռաֆսանջանիի հետ, ինձ հաղորդեց, որ Տեր-Պետրոսյանն այդ մասին ոչինչ չգիտի, եւ Երեւան վերադառնալուց հետո մտադիր է տեղեկություններ ստանալ կատարվածի մասին»:

Հայաստանի խորհրդարանի փոխնախագահ Արա Սահակյանը պատվիրակության կազմում Թեհրանում էր: Երբ հարցրի` հիշո՞ւմ է Տեր-Պետրոսյանի առաջին արձագանքը, երբ առավ Շուշիի լուրը, Սահակյանը պատասխանեց. «Ինձ համար այնքան կարեւոր չէր Տեր-Պետրոսյանի, որքան կարեւոր եւ հատկանշական էր Ռաֆսանջանիի եւ Մամեդովի արձագանքը: Տեր-Պետրոսյանին տեղեկացրեց Փափազյանը: Նա լուրն ընդունեց շատ անխռով: Ապոկալիպսիսը ստացավ Մամեդովը, ուղղակի նրա թեւերը մտած բարձրացրին դեպի օդանավի շարժասանդուղք: Առաջինը մեկնում էր Մամեդովը: Ծանր էր հարվածը նաեւ Ռաֆսանջանիի համար, նա հասկացավ, որ իր խաղաղարար նախաձեռնությունը ձախողվեց»:

Նախագահ Տեր-Պետրոսյանի Թեհրան այցը, որը համընկավ Շուշիի ազատագրմանը, հետագայում առիթ դարձավ պնդումների, թե Հայաստանի ղեկավարը տեղյակ չէր` իրականում ինչ է կատարվում Ղարաբաղում: Զուտ արտաքին քարոզչական իմաստով այդ պնդումները բխում էին Հայաստանի պետական շահերից: Ներհայկական իմաստով նման պնդումները Տեր-Պետրոսյանն ու նրա շրջապատը, ինչպես նաեւ ռազմական գործողություններին մասնակից բարձրագույն զինվորականությունը, համարում են անազնիվ վերաբերմունք, պատմական կեղծարարություն:

Այն ժամանակ Տեր-Պետրոսյանի խորհրդական Վահան Փափազյանը Շուշիի գործողությունից մի քանի օր առաջ մեկնել էր Թեհրան՝ մասնակցելու այն փաստաթղթի պատրաստմանը, որը մի քանի օր հետո պիտի ստորագրեին Հայաստանի, Իրանի և Ադրբեջանի ղեկավարները: Մեկնելուց առաջ Փափազյանը հանդիպում է Տեր-Պետրոսյանին:

«Զրույցի վերջում հարցրեցի՝ ես ճիշտ ե՞մ հասկանում, որ Թեհրանում գտնվելու ժամանակ հնարավոր է, որ Շուշիի գործողությունը տեղի ունենա: Տեր-Պետրոսյանը պատասխանեց՝ այո՛, հնարավոր է, որ համընկնի: Ես անկեղծաբար ասացի՝ իսկ Դուք հասկանում ե՞ք, որ Թեհրանում բանակցություններ եմ վարում զինադադարի փաստաթղթի վերաբերյալ և այդ ժամանակահատվածում մենք գրավում ենք կամ ազատագրում ենք Շուշին, ապա ես բավականին դժվար վիճակի մեջ եմ հայտնվելու: Տեր-Պետրոսյանը պատասխանեց՝ այո, հասկանում եմ, բայց դա քո գործն է»,- պատմում է Փափազյանը:

Երբ Լեռնային Ղարաբաղի Գերագույն խորհրդի նախագահի պաշտոնակատար Գեորգի Պետրոսյանից փորձեցի ճշտել Շուշիի ազատագրման` Հայաստանի ղեկավարության տեղեկացվածությունից, նա պատասխանեց. «Ես Տեր-Պետրոսյանին Շուշին վերցնելու լուրը պաշտոնապես չեմ տեղեկացրել: Բայց Հայաստանի նախագահն այլ խողովակներով տեղեկանում էր: Մեր կողմից Շուշին վերցնելը եւ Թեհրանի բանակցություններն ուղղակի պատահական են համընկել»:

Սամվել Բաբայանն ասում է, որ Տեր-Պետրոսյանը տեղյակ էր Շուշիի ազատագրման գործողությանը. «Այն նախատեսված էր սկսել դեռ ապրիլին, բայց կային խնդիրներ, օրինակ` զենքի եւ զինամթերքի պակասության: Միայն Շուշիով հարց չէր լուծվում, պետք էր պահել նաեւ Աղդամի եւ Մարտակերտի ուղղությունները: Այդ իսկ պատճառով որոշեցինք գործողությունն սկսել միայն այն բանից հետո, երբ կլրացվեն պակաս զենքն ու զինամթերքը: Պետք էր կատարել նաեւ հետախուզական մի քանի ճշտումներ: Անհրաժեշտ էր Քիրս սարի բարձունքներում դիրքավորվել, ու թեեւ այդ տարի ձյունն առատ էր, եւ առաջացան դժվարություններ, մեզ հաջողվեց դիրքավորվել, օղակի մեջ վերցնել: Սրանք են եղել հիմնական խոչընդոտները, որոնց հետեւանքով գործողությունը հետաձգվել է, եւ պատահականորեն գործողությունների սկիզբը համընկել է Տեր-Պետրոսյանի Թեհրան մեկնելու հետ»:

Հատուկ ծրագրերի պետական վարչության պետ Վահան Շիրխանյանը պնդում է` Տեր-Պետրոսյանը պատերազմող երկրի նախագահ էր բառի ամենալայն իմաստով: Նա Շուշիի գործողությունը մեկնաբանում է փոքր-ինչ այլ կերպ. «Խնդիրը պատերազմում հաղթանակելն էր: Սրան ձգտում եւ հավատում էինք բոլորս եւ առաջին հերթին` Վազգեն Սարգսյանը: Իսկ հաղթանակել առանց Շուշիի ազատագրման ուղղակի հնարավոր չէր: Գործողության մշակմանը եւ իրականացմանը մասնակցել են հայ զինվորականներից լավագույնները: Ճիշտ է նաեւ, որ Ղարաբաղի բանակն է ազատագրել Շուշին: Արցախը չէր կարող ազատագրվել, եթե չազատագրվեր Շուշին, Արցախը չէր կարող գոյատեւել, եթե չազատագրվեր Լաչինը»:

Արա Սահակյանը գիտի ավելին. «Գոյություն ունի փաստաթուղթ ու դրա տակ դրված ստորագրություն, որն այս հարցում ուղղակի բոլոր արհեստականորեն ստեղծված կնճիռները կլուծի: Շուշիի ազատագրման հարցով կարող եմ մեկ փակագիծ բացել. Անվտանգության խորհուրդը Շուշին ազատագրելու եւ Լաչինի միջանցքը բացելու` Հայաստան-Ղարաբաղի ցամաքային կապ ստեղծելու հանձնարարություն որպես քաղաքական պատվեր ձեւակերպել եւ տվել է զինվորականությանը: Խորհրդային կրթություն ստացած հայ զինվորականությունը ներկայացրեց, թե անհրաժեշտ է այսքան զինվոր, արկ, տեխնիկա, այսքան կորուստ ենք ունենում եւ այլն: Ըստ այդ թվաբանության` մենք չէինք կարող այդ ժամանակ ունեցած մեր ուժերով խնդիրը լուծել: Հետեւաբար` խնդիրը դրվեց ոչ թե ակադեմիական զինվորականության, այլ ջոկատների, Ղարաբաղի ինքնապաշտպանության ուժերի եւ Վազգեն Սարգսյանի եւ նրան ենթարկվող ջոկատների մակարդակում: Ու նրանք իրականացրին չափազանց նվազ կորուստներով»:

Շուշին ազատագրելու օրերին ղարաբաղյան կողմը ոչ զինամթերք ուներ, ոչ պարեն, իսկ 200 հոգի պահեստայիններ սպասում էին իրենց մահացած ընկերների զենքին, որ մարտի դաշտ գնան, ասում է Տեր-Թադեւոսյանը. «Ստեփանակերտն արդեն չկար, Գրադը ռմբակոծում էր յուրաքանչյուր քառակուսի մետրը: Քաղաքը մեռնում էր, եւ նրանց համար տարբերություն չկար` այսօր կմեռնեն, թե վաղը: Շուշիի գրավումը արցախցիների կենաց-մահու խնդիրն էր: Այսինքն` իմ ենթակաները, իմ հրամանատարները “ստիպեցին” նման որոշում կայացնել: Ես ենթարկվում էի Սերժ Սարգսյանի Պաշտպանության կոմիտեին: Ես նրան հարցրեցի` գրավո՞ւմ ենք, նա ասաց` գրավում ենք»:

Տեր-Թադեւոսյանն ընդգծում է, որ պատրաստ չէին Շուշին վերցնել: «Շուշին քաղաք չէր, մեր կռվի դաշտը 40 կմ էր: Թշնամին ուներ 2500 մարդ, ուժեղ էր պատրաստված: Մենք ունեինք 3500 մարդ: Ինձ, ճիշտն ասած, Հայաստանից ասացին, գրեցին, ունեմ այդ գրածը, որ մենք պատրաստ չենք, պետք է ունենալ երեք անգամ ավելի. թշնամին 2500 ուներ, մենք պիտի ունենայինք 7500: Ես համաձայնեցի: Դա ճշմարտություն էր, բայց դրա տակ կար մի բան: Ես հասկացա` չէին ուզում գրավել Շուշին, որովհետեւ Դաշնակցությունը ղեկավարում էր Ղարաբաղում»:

Վահան Փափազյանը նկատում է, որ չի կարելի փակագծերն ամբողջությամբ բացել. «Ես տեղյակ էի Շուշիի ազատագրման գործողությանը, որը նախատեսվում, ծրագրվում էր վաղուց: Ժամկետների մասին տեղյակ չէի: Նախագահ Տեր-Պետրոսյանի այցը Թեհրան նախապատրաստել եմ ես, եռակողմ հանդիպումից մեկ շաբաթ առաջ մեկնել էի Թեհրան: Իրանն իր միջնորդական առաքելության խնդրում շատ լուրջ էր: Նրանք կարծում էին, որ իրենց հեղինակությունը նման միջնորդությամբ կարող են լրջորեն բարձրացնել եւ եթե հաջողեին, դա իրականություն կդառնար: Այցի ընթացքում պատրաստվեց փաստաթուղթ զինադադարի վերաբերյալ, երբ տեղի ունեցան Շուշիի դեպքերը: Անկասկած, մենք իրանցիներին դրեցինք ծանր վիճակի մեջ: Ստացվեց, որ, եթե կոպիտ արտահայտվելու լինեմ, հայերն ու պարսիկները դավադրություն կազմակերպեցին Ադրբեջանի հանդեպ: Հայ-իրանական հարաբերությունները որոշ չափով նահանջ ապրեցին, բայց երկու-երեք ամիս անց Տեր-Պետրոսյանի կողմից Ռաֆսանջանիի անունով մի տեքստ պատրաստեցինք, ես հատուկ առաքելությամբ մեկնեցի Թեհրան: Ինձ ընդունեց փոխնախագահ Հաբիբին, ում էլ փոխանցվեց Հայաստանի նախագահի ուղերձը, եւ սրանով դիվանագիտական սառեցումը հաղթահարվեց»:

Մայիսի 8-ի ուշ երեկոյան Տեր-Պետրոսյանը վերադարձել էր Թեհրանից: Հաջորդ օրը նա ընդունում է Մարիո Ռաֆայելլիին, ինչպես նաեւ` հեռախոսազրույցներ ունենում նախագահ Բուշի եւ Ռաֆսանջանիի, իսկ մի քանի օր անց` Ֆրանսիայի նախագահ Միտերանի հետ: Հայաստանի նախագահը մայիսի 9-ին նամակով դիմում է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդին` արտահերթ նիստ հրավիրելու խնդրանքով: Տեր-Պետրոսյանը ՄԱԿ-ին հորդորում է Ղարաբաղ ուղարկել խաղաղարար ուժեր եւ «այլ միջոցներ ձեռնարկել` պարտադրելու Ադրբեջանին վերանայել տնտեսական շրջափակումը, հաստատել խաղաղություն եւ անվտանգություն»: