2025թ. օգոստոսի 29-ին ՀՀ անվտանգության խորհրդի քարտուղար Արմեն Գրիգորյանը ԻԻՀ ազգային անվտանգության գերագույն խորհրդի քարտուղար Ալի Լարիջանիի հրավերով մեկնել է Թեհրան։ Ուշագրավ է, որ այցը տեղի է ունենում Իրանի նախագահ Մասուդ Փեզեշքիանի՝ Երևան կատարած պաշտոնական առաջին այցից բառացիորեն օրեր անց։ Սա վկայում է, որ անգամ դրանից հետո Թեհրանի համար Երևանի հետ շփումների օրակարգում դեռևս բաց և պարզաբանման ենթակա հարցեր կան, և Փեզեշքիանի այցը չի տվել բոլոր այն պատասխանները, որոնք կփարատեին Իրանի մտահոգությունները՝ հատկապես տարածաշրջանային զարգացումների համատեքստում։
Վաշինգտոնի համաձայնագրի և «TRIPP» նախագծի ստվերում
Փեզեշքիանի երևանյան այցը տեղի ունեցավ օգոստոսի 8-ին՝ ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի անմիջական մասնակցությամբ Վաշինգտոնում Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների միջև խաղաղության համաձայնագրի նախաստորագրման ֆոնին։ Եռակողմ հայտարարության և, հատկապես, տարածաշրջանային նշանակություն ունեցող TRIPP տրանսպորտային կոմունիկացիոն նախագծի գործարկման վերաբերյալ փաստաթղթերի ստորագրումը նոր իրականություն ստեղծեցին Հարավային Կովկասում, հատկապես՝ իրանական գործոնի վերամիաստավորման առումով։
Երևանում կայացած հայ-իրանական բարձր մակարդակի բանակցություններն առանձնացան կառուցողական մթնոլորտով։ Ձեռք բերված պայմանավորվածություններն առնչվում էին կոնկրետ տնտեսական և ենթակառուցվածքային նախագծերին։ Հատկապես կարևոր էին Արաքս գետի վրա երկրորդ կամրջի շինարարության արագացման և Սյունիքում «Հյուսիս-Հարավ» ճանապարհատրանսպորտային հանգույցի նախագծում իրանական ընկերությունների և կապիտալի ներգրավման հնարավորությունների շուրջ պայմանավորվածությունները։ Սա հուշում է, որ Իրանը դեռ հավատում է արտաքին աշխարհի հետ առևտրատնտեսական և կոմունիկացիոն հաղորդուղիների զարգացման հայաստանյան ուղղությանը, ինչը համատեղ աշխատանքի լայն ճակատ է ապահովում։
Սակայն այդ ամենը չի ստվերում փաստը, որ Իրանը վաշինգտոնյան փաստաթղթերի ստորագրումից հետո տարածաշրջանային անվտանգային դաշտում իր համար մարտահրավերներ է տեսնում։
Տրանսպորտային ուղիների վերահսկողության հարցը
Թեհրանը հստակ ազդակ է փոխանցում, որ դեմ չէ Մեղրիով Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև անխոչընդոտ հաղորդակցության ստեղծմանը, պայմանով, որ Հայաստանը լիարժեք վերահսկողություն պահպանի իր տարածքով անցնող ուղիների նկատմամբ։ Սակայն Իրանը մտահոգ է, որ այդ վերահսկողությունը կարող է արտապատվիրակվել արտատարածաշրջանային սուբյեկտներին, հատկապես՝ ամերիկյան կառույցներին, անկախ նրանից՝ դրանք ռազմական տարր պարունակում են, թե ոչ։ Թեհրանի ընկալմամբ՝ դա նաև հյուսիս-արևմուտքից հսկելու միջոց է և հավասարազոր է անվտանգային սպառնալիքի։ Այստեղ Իրանի խնդիրը Ադրբեջանի և Թուրքիայի տիրույթից տեղափոխվել է հայաստանյան տիրույթ, և Երևանն է միակ սուբյեկտը, որը կարող է այդ սպառնալիքի չեզոքացման կամ, առնվազն, կառավարելիության երաշխիքներ տալ։ Այդ նպատակով է Թեհրանն ուզում խորամուխ լինել Ադրբեջան-Նախիջևան հաղորդուղու նկատմամբ վերահսկողության մեխանիզմների դետալների մեջ, որովհետև այդտեղ է թաղված «շան գլուխը»։
«3+3» ձևաչափի չեզոքացումը
Վաշինգտոնյան գործընթացը Իրանը դիտարկում է ոչ միայն որպես «դրսից նոր խաղացող բերելու», այլև՝ իրեն այդ խաղացողով փոխարինելու դրսևորում։ Թեհրանի համար «3+3» ձևաչափը Հարավային Կովկասում ազդեցության հիմնական լծակն է, և Թեհրանում հասկանում են, որ վաշինգտոնյան գործընթացով Երևանն ու Բաքուն գործնականում ոչնչացրին այդ ձևաչափի քաղաքական արժեքն ու իմաստը։ ԱՄՆ-ն, գոնե այս պահին, տարածաշրջանային խաղացող է, և դա ապահովել են «3+3» ձևաչափի առնվազն երկու դերակատար։ Պատահական չէ, որ օգոստոսի 26-ին կայացած Փեզեշքիան-Պուտին հեռախոսազրույցի ընթացքում Իրանի նախագահը ևս հատուկ շեշտադրում է այդ ձևաչափը պահպանելու անհրաժեշտությունը։ Իրանը հույս ունի, որ Ռուսաստանի և Թուրքիայի գործուն մասնակցությամբ կկարողանա Երևանին և Բաքվին վերադարձնել այդ ձևաչափ։ Սակայն այսօր բոլոր խաղացողների համար հասկանալի է, որ այդ ձևաչափն արդեն առավելապես բուտաֆորիկ բնույթ ունի, քանի որ գործնականում Արևմուտքը ունի տարածաշրջանային անսքող ներգրավվածություն, և դա Հայաստանի համար սեղմված օղակը ճեղքելու միակ տարբերակն է։
«Հյուսիս–Հարավ» միջանցքի շուրջ մրցակցությունը
Օրեր առաջ, Վլադիմիր Պուտինի հետ հեռախոսազրույցում, Փեզեշքիանը հատուկ ընդգծել է նաև Ռաշտ-Աստարա երկաթուղու շուտափույթ ավարտման կարևորությունը։ Այդ երկաթգիծը Ադրբեջանի միջոցով Իրանը Ռուասաստանին կապող երկաթուղային հանգույցի կարևոր բաղադրիչ է։ Սա պատահական հիշատակում չէ։ Իրանը անուղղակիորեն զգուշացնում է, որ եթե Սյունիքի հաղորդակցային նախագծերում ամերիկյան այնպիսի ներկայություն լինի, ոն ինքը կդիտարկի որպես իր կենսական շահերի սպառնալիք, ապա «Հյուսիս-Հարավ» առանցքում Հայաստանը կարող է կորցնել Ադրբեջանի ուղղությանը հակակշռող այլընտրանք դառնալու հնարավորությունը։ Սա կարելի է համարել հայկական «Խաղաղության խաչմերուկ» ծրագիրն անգործունակ դարձնելու նախազգուշացում։
Իրանի կառուցողականությունը այլընտրանք չպետք է ունենա
Խնդիրն այն է, որ Հարավային Կովկասում Հայաստանի համար որևէ տնտեսական կամ անվտանգային նախագիծ չի կարող գործունակ լինել՝ առանց Իրանի կառուցողական մասնակցության։ Հայաստանը կարող է տնտեսական համաշխարհային կենտրոնների համար կոմունիկացիոն հետաքրքրություն ներկայացնել հատկապես ու առաջին հերթին Իրանի հետ իր աշխատող ենթակառուցվածքների գործարկելիությամբ։ Այս առումով, Հայաստանի համար Թեհրանի լոյալությունը կենսական է․ դրա կորուստը լուրջ հարված կհասցնի Հայաստանի սուբյեկտայնությանը։ Հենց այս պատճառով է, որ Երևանը ստիպված է ատամները սեղմած, առավել ինտենսիվ կուլիսային աշխատանք իրականացնել շահառու մյուս խաղացողների, նաև՝ Իրանի հետ, Սյունիքով անցնող հաղորդակցությունների վերահսկման այնպիսի մոդելներ ձևավորելու համար, որոնք չեն վնասի Թեհրանի հետ հարաբերություններին, բայց և չեն անտեսի Հայաստանի անվտանգային և ապաշրջափակման մարտահրավերները։
Այս տեսանկյունից, երբեմն, երևանյան փորձագիտական շրջանակներում տեսակետ է հնչում, որ եթե Իրանը համակերպվել է Ադրբեջանի հարավում իսրայելական հատուկ ծառայությունների ներկայության փաստի հետ, և դա չի խանգարում Բաքվի հետ իր հարաբերությունների կառուցմանը, ուրեմն կարող է համակերպվել նաև հայաստանյան ճակատում իր համար անցանկալի սուր զարգացումներին։ Սա շատ համարձակ, նույնիսկ՝ անհաշվենկատ մոտեցում է։ Նախ, Հայաստանն Իրանում չունի բազմամիլիոնանոց էթնիկ ներկայություն, ինչպես Ադրբեջանը, որը կարող է ցանկացած պահի գործի դնել որպես Իրանի ներքին ապակայունացման գործիք, ինչից Թեհրանում միշտ զգուշացել են։ Երկրորդ, Հայաստանը չունի այնպիսի կայուն և անվերապահ դաշնակից, ինչպիսին Թուրքիան է Ադրբեջանի համար, և որը հզոր ազդակ է Թեհրանի համար, որ Ադրբեջանի հետ ռազմական ցանկացած սրացում ավտոմատ հանգեցնելու է ռազմական առճակատման ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիայի հետ՝ դրանից բխող հետևանքներով։ Երրորդ, Ադրբեջանի համար հարավային ցամաքային ուղղությունը կենսական կարևորություն չունի այնքան, որքան շրջափակված Հայաստանի համար, և իրանական սահմանի փակման սպառնալիքն այնպիսի աղետալի հետևանքներ չի խոստանում Ադրբեջանին, ինչպես՝ Հայաստանին։ Այս իմաստով անհրաժեշտ է լինել շատ ավելի պրագմատիկ և զգուշավոր։ Իրանը կարող է և պետք է կառուցողական ներգրավվածություն ունենա Հարավային Կովկասի հետ կապվող պրոյեկտներում, ու դա որքան Թեհրանի, նույնքան էլ՝ Երևանի խնդիրն է։ Սա հուշում է, որ Երևանը պետք է ձգտի երկխոսության հարթակ դառնալ ԱՄՆ-ի և Իրանի միջև, որքան էլ դա հիմա քիչ իրատեսական է թվում։
Գոռ Աբրահամյան
