Responsible statecraft կայքում հրապարակվել է արտաքին քաղաքականության փորձագետ Էլդար Մամեդովի «Թրամփի Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղության ծրագիրը. մեկ այլ ճանապարհ դեպի փակուղի» հոդվածը, որում նա անդրադարձել է հայ-ադրբեջանական հարաբերություներին։
«ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հայտարարել է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի՝ Հարավային Կովկասի երկու երկարամյա հակառակորդների միջև խաղաղության համաձայնագիրը մոտ է: Այս երկրները 1990-ականներին և 2020 թվականին մղել են արյունալի պատերազմներ: Թրամփը վերագրել է իր վարչակազմի դիվանագիտական ջանքերին՝ պնդելով, որ «Հայաստանն ու Ադրբեջանը... մենք այնտեղ կախարդանք գործեցինք, և գործն արդեն մոտ է ավարտին, եթե արդեն ավարտված չէ»։ Այս հայտարարությունն արվել է հանրապետական սենատորների հետ ընթրիքի ժամանակ:
Թրամփի խոսքերը վերաբերում են ԱՄՆ-ի առաջարկին՝ Հայաստանի հարավային Սյունիքի մարզով անցնող 43 կիլոմետրանոց ճանապարհը 100 տարով վարձակալության հանձնել ամերիկյան մասնավոր ընկերությանը, ինչպես բացահայտել է Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպան Թոմաս Բարաքը: Այս ծրագիրը ներկայացվում է որպես ստեղծագործ լուծում Բաքվի՝ այսպես կոչված Զանգեզուրի միջանցքի վերաբերյալ պահանջների շուրջ ստեղծված փակուղու համար: Այս ճանապարհը, անցնելով Հայաստանի տարածքով, կապելու է Ադրբեջանի Նախիջևանի ինքնավար հանրապետությունը Թուրքիայի հետ: ԱՄՆ-ի կառավարման ներքո, ըստ ծրագրի, բոլոր կողմերը կարող են օգտագործել ճանապարհը՝ հաղթահարելով հակամարտությունը սնող «ցեղային տեսակետները»:
Տարածաշրջանային բարդություններ և ինքնիշխանության հարց
Սակայն Հայաստանում և Ադրբեջանում արձագանքները մինչ այժմ եղել են զուսպ, չնայած երկու երկրներն էլ ներկայում ձգտում են նվազեցնել Ռուսաստանի ազդեցությունը տարածաշրջանում, ինչը, տեսականորեն, պետք է նրանց ավելի ընկալելի դարձներ ԱՄՆ-ի ներգրավվածության նկատմամբ:
Հիմնական խոչընդոտը մնում է ինքնիշխանության հարցը: Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ընդգծել է, որ Հայաստանը պետք է պահպանի վերահսկողությունը ճանապարհի նկատմամբ: Միևնույն ժամանակ, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, խոսելով Խանքենդի/Ստեփանակերտում (նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության մայրաքաղաք, որի հայ բնակչությունը 2023 թվականին բռնի կերպով վտարվել է տարածաշրջանից), պնդել է Նախիջևան և Թուրքիա միակողմանի մուտքի իրավունքը՝ մերժելով օտարերկրյա ներկայությունը: «Մեր տարածքում օպերատորներ, վարձակալություն կամ լիզինգ չի լինի»,- հայտարարել է նա՝ անուղղակիորեն մերժելով Վաշինգտոնի առաջարկը:
Հաշվի առնելով Ալիևի նախկին պնդումները, թե Սյունիքը «հին ադրբեջանական հող» է, և նրա սպառնալիքները՝ այն ուժով գրավելու մասին, Հայաստանը հիմնավոր կերպով Ադրբեջանի պահանջները դիտարկում է որպես բռնակցման նախապայման:
Այնուամենայնիվ, Ալիևը գովեստով է խոսել Թրամփի «տեսլականի և խաղաղության խթանման ջանքերի» մասին այն բանից հետո, երբ Թրամփը Truth Social-ում տարածել է նրա ելույթի հատվածը՝ ակնհայտորեն փորձելով շողոքորթել ԱՄՆ նախագահին:
Իրանի և Ռուսաստանի մտահոգությունները
Խնդիրը բարդացնում է այն, որ առաջարկվող միջանցքն անցնելու է Իրանի հետ սահմանակից Հայաստանի տարածքով: Թեհրանը կտրականապես դեմ է ցանկացած արտատարածքային կարգավորման՝ վախենալով, որ դա կխզի իր կապը Հայաստանի հետ, կուժեղացնի թուրք-ադրբեջանական ազդեցությունը՝ ի վնաս իրեն, և կդարձնի Ռուսաստանի ու Եվրոպայի հետ իր առևտրային ուղիները խոցելի Բաքվի քմահաճույքների նկատմամբ: Իրանը 2022 թվականին նույնիսկ ռազմական զորավարժություններ է անցկացրել Ադրբեջանի սահմանի մոտ՝ որպես նախազգուշացում:
Թեհրանի մտահոգություններն ավելի են խորանում Ադրբեջանի և Իսրայելի ռազմական համագործակցության, ինչպես նաև կասկածների պատճառով, որ անցյալ ամսվա 12-օրյա պատերազմի ընթացքում իսրայելական անօդաչու սարքերը Իրան են մտել Ադրբեջանի օդային տարածքով՝ պնդում, որը Բաքուն կտրականապես հերքում է: Իրանը նաև կասկածում է, որ Բաքուն և Թել Ավիվը խրախուսում են իր ադրբեջանական բնակչության շրջանում անջատողական տրամադրությունները: Հատկանշական է, որ Վաշինգտոնում գործող նեոկոնսերվատիվ «Ժողովրդավարությունների պաշտպանության հիմնադրամի» ներկայացուցիչ Բրենդա Շաֆֆերը (ով հայտնի է Ադրբեջանի կառավարության հետ սերտ կապերով և ադրբեջանական իրրեդենտիզմի ջատագովությամբ) Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղությունը դիտարկում է գրեթե բացառապես որպես Իրանը մեկուսացնելու և Թուրքիայից մինչև Կենտրոնական Ասիա «ՆԱՏՕ-ի միջանցք» ստեղծելու միջոց:
Հաշվի առնելով ԱՄՆ-ի աջակցությունը Իրանի վրա Իսրայելի հարվածներին և իր սեփական հարձակումները Իրանի միջուկային օբյեկտների վրա, ԱՄՆ-ի կողմից կառավարվող միջանցքը Իրանի սահմանների մոտ միայն կմեծացնի Թեհրանի՝ շրջապատման վերաբերյալ մտավախությունները: Չնայած իր թուլացած վիճակին, Իրանը պահպանում է բավարար լծակներ՝ խափանելու համաձայնագիրը, որը համարում է սպառնալիք իր ազգային շահերին:
Ալիևը, մինչդեռ, փորձել է հաշտեցնել Թեհրանին՝ առանց ապացույցների մեղադրելով ԵՄ-ի Հայաստանի սահմանային առաքելությանը Իրանի վրա լրտեսություն անելու մեջ՝ ակնհայտորեն փորձելով շեղել Թեհրանի ուշադրությունը Բաքվի՝ Իսրայելի հետ կապերից: Այնուամենայնիվ, նրա հռետորաբանությունը համահունչ է Իրանի՝ արտատարածաշրջանային միջամտություններին (այսինքն՝ ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի) դեմ դիրքորոշմանը, մինչ Հայաստանը ձգտում է դեպի Արևմուտք:
Ռուսաստանի դերը և գործնական մարտահրավերներ
Ռուսաստանը, Իրանի նման, ԱՄՆ-ի առաջարկը դիտարկում է որպես Հարավային Կովկասից իրեն դուրս մղելու փորձ՝ ընկալում, որ Երևանը, կարծես, խրախուսում է: Այնուամենայնիվ, Մոսկվան պահպանում է զգալի լծակներ՝ պահպանելով Հայաստանի սահմանը Իրանի հետ, ունենալով ռազմաբազա Հայաստանում և գերիշխելով նրա տնտեսության ու ենթակառուցվածքների լայն հատվածներում, չնայած Երևանի արևմտամետ կողմնորոշումը դեռևս ավելի շատ հռետորաբանություն է, քան գործնական քայլեր: Ինչպե՞ս կարող են ռուս սահմանապահները գոյակցել ԱՄՆ-ի կողմից կառավարվող միջանցքի հետ: Արդյո՞ք Վաշինգտոնը կտեղակայի ուժեր՝ պաշտպանելու այն՝ վտանգելով բախումը Հայաստանում ռուսական ուժերի հետ: Եվ արդյո՞ք ԱՄՆ-ն ընդհանրապես ունի բավարար քաղաքական կամք և ռեսուրսներ՝ նման համաձայնագիր կիրառելու համար մի տարածաշրջանում, որն իր ռազմավարական շահերի համար միայն երկրորդական նշանակություն ունի:
Եզրակացություն
Թեև ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության հաստատումը սկզբունքորեն ողջունելի է, ներկայիս առաջարկն անտեսում է տարածաշրջանային բարդությունները: Լավագույն դեպքում, սա կոպիտ սևագիր է, որը պահանջում է ինտենսիվ բանակցություններ տարածաշրջանի բոլոր խաղացողների, ներառյալ Իրանի և Ռուսաստանի հետ: Վատագույն դեպքում, սա Թրամփի՝ Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի ձգտման մեկ այլ ցուցադրական քայլ է: