Այսօր լրանում է ապրիլյան քառօրյա պատերազմի 9-րդ տարելիցը։ 2016թ. ապրիլի 2-ի լուսաբացին մոտ՝ ժամը 3:00-ին, ադրբեջանական զինուժը ծավալուն հարձակողական գործողություններ նախաձեռնեց ԼՂ շփման գծի ամբողջ երկայնքով։ Գրոհներն առավել սաստիկ էին Թալիշի, Մարտակերտի, Մարտունու և Աղդամի ուղղություններով։ Հայկական զինված ուժերը կորցրին 110 զինծառայող, 120-ը վիրավորվեց։
Հատկանշական է, որ Ապրիլյան քառօրյա բախումները 1994-ի զինադադարից հետո տեղի ունեցած առաջին խոշորամասշտաբ ռազմական գործողություններն էին։ Ըստ այդմ, կատարվածը ոչ թե սոսկ ռազմական բախումներ էին, այլ ունեին քաղաքական խոր ենթատեքստ, նախազգուշացնող բնույթ։
Ադրբեջանի ռազմական գործողություններն, առանց չափազանցության, հիմնահատակ խարխլեցին պատերազմի անհնարինության և ստատուս-քվոյի անսասանության պատրանքը, որը շրջանառվում էր 1998թ. պալատական հեղաշրջումից ի վեր։
Այլևս ակնհայտ էր, որ ստատուս-քվոյի երկարատև պահպանումն անիրագործելի է, և այս հարցում կա միջազգային կոնսենսուս։ Միջազգային հանրությունը, հատկապես՝ ՌԴ-ն, որի միջամտությամբ դադարեցվեցին քառօրյա մարտական գործողությունները, այլևս չէին ցանկանում հանդուրժել հակամարտության չկարգավորված վիճակը։ Մանավանդ, որ հատկապես ՌԴ-ն լուրջ և տևական ծրագրեր ուներ դեպի Մերձավոր Արևելք և պետք է իր «թիկունքն ամրացներ»։
Միայն թե, կատարվածից հետևություններ անելու և կոնկրետ քայլերի դիմելու փոխարեն, տեղի ունեցավ հակառակը. Հայաստանի իշխանությունը՝ Սերժ Սարգսյանի գլխավորությամբ, ներքաղաքական դաշտում նոր եռանդով շարունակեց ստատուս-քվոն պահպանելու քաղաքականությունը՝ այս անգամ շրջանառության մեջ դնելով «Ազգ-բանակ» հայեցակարգը (այն ամրագրելով նաև կառավարության ծրագրում), և ԼՂ հակամարտության կարգավորման հարցում զիջումների բացառման ազդակ տվեց։ Ընդ որում, այս ողջ ընթացքում նախկինի պես ներքին լսարանին հրամցվում էր «անվտանգության գոտին» չզիջելու ուղերձը, մինչդեռ միջազգային հարթակներում անկաշկանդ քննարկվում էր 7 շրջաններն Ադրբեջանին վերադարձման հեռանկարը՝ այդպիսով շարունակելով ներքին և արտաքին հռետորաբանության երկակիության արատավոր գործելակերպը։
Հատկանշական է, որ 2016թ. ապրիլյան բախումներից հետո բանակցային գործընթացում ակնհայտ դարձավ ռուսական միջնորդական ջանքերի աննախադեպ ակտիվացումը։ Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների երկրորդ հանդիպումը կազմակերպվեց անձամբ ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի նախաձեռնությամբ՝ հակամարտության կարգավորման օրակարգը Վիեննայից տեղափոխելով Սանկտ Պետերբուրգ։
Եթե 2016թ. մայիսի 20-ին Վիեննայում կայացած հանդիպման առանցքում հետաքննական մեխանիզմների ներդրումն էր՝ նպատակ ունենալով կանխել հետագա սրացումները, ապա մեկ ամիս անց՝ հունիսի 20-ին, Սանկտ Պետերբուրգում քննարկումների շրջանակն էապես ընդլայնվեց։ Եռակողմ հանդիպման արդյունքում հրապարակված հայտարարության մեջ նշվեց. «Պետությունների առաջնորդները հաստատեցին մի շարք հարցերի շուրջ փոխըմբռնման ձեռքբերման փաստը, որոնց իրագործումը հնարավորություն կստեղծի նպաստավոր պայմաններ ձևավորելու ԼՂ հիմնախնդրի կարգավորման գործում առաջխաղացման համար»։
Այս ձևակերպմամբ կողմերն, ըստ էության, քողարկված հուշում էին, որ ԼՂ հակամարտության կարգավորման ուղղությամբ գործընթացն արագընթաց բնույթ է կրում՝ շոշափելի արդյունքների հասնելու հեռանկարով։ Իսկ 2016թ. հուլիսի 12-ին Բաքու այցի ընթացքում ՌԴ արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովն ուղիղ տեքստով հայտարարեց՝ ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հարցում «կողմերն առավել, քան երբևէ, մոտեցել են հաջողության հեռանկարին... Ռուսաստանը և Ադրբեջանը քննարկում են կոնկրետ քայլեր, որոնք կարող են և պետք է հանգեցնեն ղարաբաղյան հիմնախնդրի կարգավորմանը»։
Փաստորեն, ապրիլյան պատերազմից հետո «վերակենդանացած» բանակցային գործընթացը Ռուսաստանը վերցրեց իր անմիջական վերահսկողության տակ՝ հետաքննության մեխանիզմների ներմուծման հարցադրմանը փոխարինելով ԼՂ հակամարտության կարգավորման՝ վերոհիշյալ «կոնկրետ քայլերով»։
Միայն թե, մինչ Ադրբեջանն ու Ռուսաստանը քննարկում էին «կոնկրետ քայլեր, որոնք կարող էին հանգեցնել ԼՂ հիմնախնդրի կարգավորմանը», Հայաստանը նկատելի պասիվություն էր դրսևորում այս օրակարգի շրջանակում։
Այս համատեքստում ՀՀ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, որը, չնայած քաղաքական հակադրությանը, ապրիլյան դեպքերից հետո հանդիպում ունեցավ նախագահ Սերժ Սարգսյանի հետ, 2016թ. դեկտեմբերին ՀԱԿ համագումարում հայտարարեց. «Կարծես թե, հատկապես ապրիլյան պատերազմի հետևանքով առաջ եկած ցնցումը պետք է սթափեցնող ազդեցություն թողներ Հայաստանի իշխանությունների վրա՝ ստիպելով նրանց արմատապես վերաիմաստավորել ղարաբաղյան հարցում որդեգրած ապակառուցողական, կործանարար քաղաքականությունը, և մշակել այս մարտահրավերներին դիմակայելու իսպառ նոր ռազմավարություն։ Սակայն, դատելով իշխող վարչախմբի արձագանքից, այս հարցում ևս մեզ սպասում է հուսախաբություն, քանզի, ակնկալվող իրատեսական քայլերի փոխարեն, նա շրջանառության մեջ է դրել մի նոր անհեթեթ գաղափարաբանություն, որը կրկին մեզ մղում է փակուղի՝ իր հետ բերելով բոլոր բացասական հետևանքները։ Խոսքը վերաբերում է «ազգ-բանակ» կերտելու մտահղացմանը, որը, ցավոք, տեղ է գտել նույնիսկ նորաստեղծ կառավարության ծրագրում»։
Նա նաև վերահաստատեց հակամարտության անհապաղ կարգավորման անհրաժեշտությունը. «Այսօր մենք դարձյալ կանգնած ենք ղարաբաղյան հիմնահարցի կարգավորման հերթական պատեհ առիթը բաց չթողնելու հրամայականի առջև, ինչի ապացույցն են, մասնավորապես, վերջերս այդ ուղղությամբ Ռուսաստանի գործադրած լրջագույն ջանքերը։ Ես մի առիթով նշել եմ, որ ղարաբաղյան հիմնախնդրի լուծման բանալին գտնվում է Ռուսաստանի ձեռքում, և այժմ նրա այդ ջանքերը գալիս են հաստատելու այդ դրույթի հավաստիությունը։ Ընդ որում, Արևմուտքը ևս, որի գերակայությունների շարքում, ինչպես նշվեց, ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորումը չի գրավում առաջնային տեղ, անկասկած, ոչ միայն գիտակցում, այլև արժևորում է Ռուսաստանի բացառիկ դերակատարությունն այս հարցում»։
Դասեր, բնականաբար, չքաղեցին։ Իսկ հետո եղավ այն, ինչ եղավ․ 44-օրյա պատերազմ, ապա ԼՂ վերջնական հայաթափում։
Արման Գալոյան
