Թուրքիան գնում է նախագահական մարաթոնը շարունակելու «լրացուցիչ ժամանակում»: Կիրակի օրը կայացած քվեարկության առաջին փուլում ոչ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը, ոչ էլ նրա գլխավոր մրցակից Քեմալ Քըլըչդարօղլուն չկարողացան հավաքել ձայների 50 տոկոսը, թեև Էրդողանը մոտեցավ 49.5-ին։ Նրանք այժմ ստիպված են մասնակցել մայիսի 28-ին կայանալիք երկրորդ փուլին: Զորեղ առաջնորդը, որը ղեկավարել է ՆԱՏՕ-ի առանցքային դաշնակից երկիրը շուրջ 20 տարի, բախվում է մրցակցի, որը փոփոխություններ է առաջարկում տնտեսական և աշխարհաքաղաքական ցնցումների ժամանակաշրջանում: Radar Armenia-ն ներկայացնում է Atlantic Council-ի փորձագետների մեկնաբանությունը՝ Անկարայից մինչև Վաշինգտոն, ընտրությունների արդյունքների շուրջ և նրանց պատասխանը հարցին, թե ինչ է սպասվում Թուրքիային:
1. Ինչպիսին են արդյունքները թուրքական ընտրազանգվածի համար։ Ի՞նչ գործոններով են պայմանավորված մարդկանց ձայները:
Ռիչ Աութզեն.
Արդյունքը բազմաթիվ թուրքերի համար պարզ ընտրանք էր՝ ցավի հանդուրժողականության (Էրդողանի վատ տնտեսական ցուցանիշները և ներքին ուժեղ ձեռքը) և ռիսկի հանդուրժողականության (գաղափարապես բազմազան կոալիցիա՝ անփորձ անհատականություններով, անհայտներով և ընդամենը Էրդողանին հակադրվելումիավորող սկզբունքներով) միջև: 2018թ. արդյունքների համեմատ՝ ընդդիմությունը, սակայն, առաջընթաց ունի. իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության ձայների քանակը և պատգամավորական մանդատները նվազել են, իսկ «Ժողովրդահանրապետական» կուսակցության բաժինը՝ աճել։ Էրդողանի ձայները նվազել են ավելի քան 3 տոկոսով, սակայն. Ընդդիմությունն էլ իր հերթին չարդարացրեց ակնկալիքները։ Ընտրություններից առաջ անցկացված հարցումները ընդհանուր առմամբ ցույց էին տալիս, որ Քըլըչդարօղլուն մի քանի տոկոսային կետով առաջ է անցել, և եթե հաշվենք 2018թ. ընդդիմադիր թեկնածուների ընդհանուր թիվը, ապա նրանց ստացած 46.33 տոկոսը գերազանցում է միասնական թեկնածու Քըլըչդարօղլուի այսօրվա 44.45 տոկոսին:
Դեֆնե Արսլան.
Գրեթե 90 տոկոս մասնակցությամբ թուրք ժողովուրդն ապացուցեց իր հավատարմությունը ժողովրդավարական գործընթացին: Մայիսի 14-ին, փաստորեն, տեղի ունեցավ երկու ընտրություն՝ մեկը Թուրքիայի խորհրդարան, մյուսը՝ Թուրքիայի հաջորդ նախագահ ընտրելու համար: Արդյունքները ցույց տվեցին, որ ընտրազանգվածը դեռևս խիստ բաժանված է, բայց նաև ցույց տվեցին, որ աճել են ազգայնականների ձայները: Նախորդ ընտրությունների համեմատ՝ Էրդողանի կուսակցության ձայները 43 տոկոսից նվազել են մինչև 35.4 տոկոս։ Նրա դաշինքի գործընկերը՝ Ազգայնական շարժում կուսակցությունը, զարմանալիորեն պաշտպանեց իր ձայնաբաժինը՝ ի տարբերություն նախընտրական հարցումների։ Վերջնական արդյունքը, ըստ երևույթին, կլինի վերոնշյալ 2 ուժերի դաշինքը՝ որպես մեծամասնություն խորհրդարանում՝ ապահովելով 321 մանդատ: Այս թիվը բավարար կլինի օրենսդրական մեծամասնության համար, բայց միաժամանակ կլինի սահմանադրական փոփոխությունների համար անհրաժեշտ 360 մանդատից պակաս: Մյուս կողմից՝ գլխավոր ընդդիմադիր «Ազգային դաշինքը» ապահովեց ընդամենը 213 մանդատ:
Չնայած ընդհանուր ակնկալիքներին, զարմանալի էր տեսնել, որ կառավարության վերջին տնտեսական քաղաքականությունը, որը հանգեցրեց բարձր գնաճի, ցածր պահուստների և արտարժույթի նվազմանը, որոշիչ չէր իշխանական կուսակցության օգտին քվեարկելու հարցում: Սա վկայում է այն մասին, որ Էրդողանի վերջին տնտեսական խթանները և Էրդողանի ղեկավարման ոճին զուգորդվող ազգայնական դրդապատճառները ավելի մեծ դեր են խաղացել մարդկանց քվեարկության հարցում։ Ազգայնականների ձայների աճն արտացոլվել է նաև երրորդ տեղը զբաղեցրած Սինան Օղանի՝ զարմանալիորեն ուժեղ դիրքում, որը հավաքել է 5.3 տոկոս այն պարագայում, երբ նախընտրական հարցումները կանխատեսում էին նրան ընդամենը 1-2 տոկոս։
Բացառությամբ երկրաշարժի արդյունքում տուժած Հաթայ նահանգի, Թուրքիայի վերջին երկրաշարժը, ըստ ընթացիկ արդյունքների, սպասված ազդեցությունը չթողեց ընտրողների որոշման վրա։ Թուրքիայի կեսը կրկին կարծում է, որ երկրի համար ավելի լավ կլինի կայունության ապահովումը, քան փոփոխությունը:
Գրեյդի Ուիլսոն.
Ամբողջ Թուրքիայում Էրդողանի ձայների ընդհանուր թիվը 2023-ին նահանգների մեծ մասում նվազել է 1-5 տոկոսով՝ համեմատած 2018-ի վերջին նախագահական ընտրությունների հետ, որոնցում նա հավաքել էր ձայների 52.6 տոկոսը, ինչը բավարար էր երկրորդ փուլից խուսափելու համար։ Այդ համեստ անկումը չի համընկնում ընդդիմության մեծ հույսերի հետ: Ի հեճուկս տարիներ շարունակ տնտեսական դժվարություններին և անխափան գնաճին՝ Էրդողանը կարողացավ պահպանել իր բազայի մեծ մասի հավատարմությունը։ Դատելով առկա արդյունքներից` թուրքական ընտրազանգվածը մեծապես թեքվում է աջ. աջակողմյան կուսակցությունները ստացել են խորհրդարանական քվեների ավելի քան 60 տոկոսը: Սա նաև հուշում է, որ ընտրազանգվածը համոզված չէ ընդդիմության տեսլականում կամ երկրի առջև ծառացած մարտահրավերները լուծելու կարողության մեջ։ Իր նախընտրական քարոզարշավում Էրդողանի կուսակցությունը մեծապես խաղաց 21 տարիների ընթացքում ունեցած ձեռքբերումների վրա՝ սկսած իր ստորագրված ենթակառուցվածքային նախագծերից, մինչև առողջապահական բարեփոխումներ և պաշտպանական արդյունաբերության զարգացում, որոնք կարող էին ավելի լայն արձագանք գտնել ընտրողների մոտ, քան ընդդիմության՝ ոչ նյութական խոստումներն ու փոփոխությունները։
2. Ինչպե՞ս եք գնահատում նոր խորհրդարանի կազմը և ի՞նչ ազդեցություն կունենա այն նախագահական մրցավազքի վերջնական հաղթողի վրա:
Դեֆնե Արսլան.
Ընթացիկ թվերը գումարելով՝ AKP-ն կունենա 266 մանդատ, իսկ CHP-ն՝ 169 մանդատ, որից 37 մանդատն իրականում պատկանում է չորս այլ կոալիցիոն գործընկերների: Դրանց թվում են Ահմեդ Դավութօղլուի, Ալի Բաբաջանի և Թեմել Քարամոլլաօղլուի գլխավորած կուսակցությունները։ Բացի այդ, Կանաչների ձախ կուսակցությունը (YSP) կունենա 62 մանդատ, MHP-ն՝ 50, Iyi-ը՝ 44, և ևս երկու կուսակցություն՝ ընդհանուր 9 մանդատով։ Այս թվերով Ժողովրդական դաշինքը (AKP գումարած MHP) ունի 312 տեղ, իսկ Ազգի դաշինքը (CHP-ի գլխավորած վեց կուսակցություններից բաղկացած խումբ)՝ 213 մանդատ: Այս թվերը մեծամասնություն են տալիս AKP-ի գլխավորած դաշինքին։
Երկրորդ փուլի համար հնարավոր է երկու տարբերակ.
- Թուրքական ընտրազանգվածը կարող է համախմբվել ազգայնական ձայների շուրջ։ Նրանք կարող են նախընտրել ներկայիս ստատուս-քվոյի շարունակականությունը. նախագահ, որին աջակցում է խորհրդարանի մեծամասնությունը:
- Թուրքերը կարող են որոշել, որ ռիսկային է ԱԶԿ-ին չափազանց մեծ իշխանություն հանձնելը և փոխարենը Քըլըչդարօղլուի շուրջ կոնսոլիդացվեն:
Ռիչ Աութզեն.
Թուրքական ընտրազանգվածը մնում է աջ կենտրոնամետ։ Քըլըչդարօղլուն չհավաքեց բավարար աջ կենտրոնամետ ձայներ՝ հաղթելու համար, և, իմ կարծիքով, դա արդյունքի բանալին էր: Խորհրդարանի՝ ավելի քան 20 տոկոսը բաղկացած կլինի բացահայտ ազգայնական կուսակցություններից (MHP, Iyi, BBP), իսկ նախագահական մրցավազքում Օղանի զարմանալի 5 տոկոսը ցույց է տալիս հակաէրդողանական ազգայնական ընտրողների համառությունը, որոնք նույնպես մերժել են առաջնային ընդդիմության թեկնածուին: Հնարավոր է, որ Քըլըչդարօղլուի նկատմամբ աջակցությունը մեծամասամբ քրդական HDP-ի կողմից է, և Էրդողանի կողմից դրա գործիքավորումը` մեղադրելով իր հակառակորդին Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության (PKK) ահաբեկչական խմբավորմանը հարելու մեջ, աշխատեց ընդդիմության կողմից որոշ պոտենցիալ ազգայնական ձայներ հեռացնելով դեպի Օղանը կամ MHP-ին։
Գրեյդի Ուիլսոն.
Ընտրությունների ամենազարմանալի արդյունքներից մեկը Ժողովրդական դաշինքի երկրորդ ամենամեծ կուսակցության՝ MHP-ի տոկունությունն է: Հերթական անգամ (ինչպես 2018թ.), MHP-ն գերազանցեց բոլոր նախընտրական կանխատեսումները՝ ստանալով ձայների մոտ 10 տոկոսը և երաշխավորելով, որ Ժողովրդական դաշինքը կշարունակի իր վերահսկողությունը խորհրդարանի նկատմամբ։ Մինչդեռ CHP-ն ու Iyi-ն թերակատարեցին:
3. Ինչպե՞ս եք վերաբերվում ընտրություններում Ռուսաստանի ազդեցության մասին պնդումներին:
Եվգենյա Գաբեր.
Չնայած այն հանգամանքին, որ արտաքին քաղաքականությունը գրեթե բացակայում էր Թուրքիայի ներկայիս ընտրությունների օրակարգից, ռուսական գործոնը ներքաղաքական հիմնական խնդիր դարձավ քվեարկությունից ընդամենը օրեր առաջ, երբ ընդդիմության առաջնորդ Քըլըչդարօղլուն հայտարարեց, որ ապացույցներ ունի գալիք ընտրություններին Ռուսաստանի միջամտության մասին։ Էրդողանը հերքել է մեղադրանքները և հավելել, որ Ռուսաստանի Դաշնության հետ համագործակցությունը Թուրքիայի համար պակաս կարևոր չէ, քան ԱՄՆ-ի հետ։ Թեև մինչ այժմ Ռուսաստանի միջամտության մասին որևէ ապացույց չի տարածվել, Մոսկվայի ազդեցությունը թուրքական ներքին քաղաքականության վրա կարող է շատ ավելին անցնել, քան խորը կեղծիքներն ու կիբերհարձակումները քվեարկությունից հետո, երբ Թուրքիայի նորընտիր նախագահը ստիպված կլինի կատարել ընտրական խոստումները՝ վճարել ռուսական գազի համար, Ասադի ռեժիմի հետ բանակցային սեղանի շուրջ նստել և կայունացնել տնտեսական իրավիճակը։ Ինչ էլ որ լինի նախագահի անունը, Ռուսաստանը, ամենայն հավանականությամբ, կմնա Թուրքիայի արտաքին և ներքին քաղաքականության հիմնական գործոնը:
4. Ի՞նչ ակնկալիքներ ունեք երկրորդ փուլից՝ հաշվի առնելով, որ առաջին փուլում Էրդողանը զգալի առավելություն ուներ։
Դեֆնե Արսլան.
Այսօր առավոտյան տնտեսական շուկան բացասական արձագանքեց արդյունքներին. թուրքական վարկային դեֆոլտի սվոպները, որոնք երկրի տնտեսական ռիսկի ցուցանիշն են, բարձրացան 70 բազային կետով՝ հասնելով 576-ի: Թուրքական լիրան արժեզրկվեց՝ չնայած վերահսկվող արտարժույթի շուկաներին: Շուկայի արձագանքը կարող էր ավելի կոշտ լինել, եթե թուրքական շուկաներում ավելի շատ օտարերկրյա ներդրողներ լինեին, բայց այժմ դրանք շատ քիչ են։ Արդյունքը ցույց է տալիս, որ եթե ներկայիս տնտեսական քաղաքականությունը շարունակվի, ապա Թուրքիան կշարունակի տուժել պահուստների կորուստներից և գնաճի բարձր մակարդակից, որն այլևս կայուն չէ։ Այդ իսկ պատճառով, մենք այժմ կարող ենք ակնկալել, որ Էրդողանի հռետորաբանության մեջ փոփոխություն կնկատվի դեպի նոր տնտեսական քաղաքականություն, միևնույն ժամանակ կավելացվի նրա տոնայնությունը՝ ներգրավելու ազգայնական ձայներ:
Գրեյդի Ուիլսոն.
Չկանխատեսված լուրջ զարգացումների բացակայության պայմաններում շատ դժվար է ակնկալել, որ Քըլըչդարօղլուն երկրորդ փուլում կկարողանա լրացնել տարբերությունը։ Նրան, ըստ էության, անհրաժեշտ կլինի ձայների 90 տոկոսը, որը ստացել է Օղանը։
Եվգենյա Գաբեր.
Շատերի համար անակնկալ էր 3-րդ տեղի թեկնածու Օղանի ստացած ձայների քանակը, որն իր նախընտրական քարոզարշավը կառուցել էր ազգայնական և հակամիգրացիոն հռետորաբանության վրա։ Ձայների՝ ավելի քան 5 տոկոսը հավաքելով՝ նա մարգինալից վերածվել է ուշադրության կենտրոնում գտնվողի՝ երկրորդ փուլի համար հաղթաթուղթով: Քանի որ և՛ Էրդողանը, և՛ Քըլըչդարօղլուն կփորձեն մոբիլիզացնել ընտրատարածքները մայիսի 28-ի քվեարկության համար, որոշիչ դեր կարող են խաղալ Օղանի՝ հիմնականում հակաարևմտյան տրամադրություններով, բայց Թուրքիայի խորհրդարանական համակարգի աջակցող թուրք ազգայնական ընտրողները։ Ազգայնական կուսակցության նկատմամբ մարդկանց աջակցության անսպասելիորեն բարձր աստիճանը, որը համընկնում է իշխող կուսակցության հետ, ավելացնում է այն զգացումը, որ դիտորդները կարող էին թերագնահատել հակամիգրանտների տրամադրությունների մակարդակը թուրքական հասարակության մեջ. վերջինս ստիպված է հյուրընկալել ավելի քան 4.5 միլիոն սիրիացի փախստականների խորը՝ տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում:
Ռիչ Աութզեն.
Ընտրությունը Թուրքիայի համար տպավորիչ, թեև Արևմուտքի համար հիասթափեցնող փորձառություն էր ժողովրդավարության ասպարեզում: «Դատավճիռը», որը սպասում է երկրորդ փուլի ավարտին, կարծես թե կլինի այսպիսին՝ «ավելի լավ է սատանան, որին գիտենք»: Էրդողանի փորձերը՝ կասկած սերմանելու Քըլըչդարօղլուի և PKK-ի քրդերի կապի մասին, նրա միջազգային փորձառության պակասը (CHP-ի առաջնորդը չի խոսում անգլերեն կամ չունի արտաքին քաղաքականության փորձ) և ատլանտիզմի հանդեպ նրա հարգանքը, կարծես, արդյունք են տվել: Էրդողանի կողմից նախընտրական փողերի և խոստումների բաժանումը նույնպես, կարծես, արդյունք է տվել։ Քըլըչդարօղլուն տպավորիչ քարոզիչ չէր, թեև միանգամայն պարկեշտ մարդ է: Նրա կոալիցիան չափազանց փոքր էր, նա խոցելի էր անվտանգության հարցում:
