2020թ. պատերազմից հետո Ռուսաստանի ներկայությունը Հայաստանի, իսկ մեծ հաշվով՝ հայության կյանքում էականորեն ավելացավ՝ պայմանավորված պատերազմի արդյունքների, Արցախում խաղաղապահ ուժերի տեղակայման ու անվտանգության խնդիրների հետ: Այս զգալիորեն ավելացած ներկայությունն իր հետ բերեց Ռուսաստանի, հայ-ռուսական բարեկամության մասին քննարկումների խիստ ծայրահեղացում՝ բացասական և դրական երանգներով: Չնայած այս քննարկումների ծայրահեղացմանը և բովանդակային հակադրությանը՝ կա մի ընդհանուր, մեթոդաբանական նմանություն. երկու նարատիվներն էլ, առավելապես լինելով էմոցիոնալ և պատեհապաշտական, չեն բացատրում Ռուսաստան կոչվող քաղաքական միավորի բարդ, բազմաշերտ կառուցվածքն ու նպատակները: Կա՛մ բարեկամի, կա՛մ թշնամու սև-սպիտակ ընկալումը ոչ միայն Ռուսաստանի, այլև կարևորություն ներկայացնող գրեթե բոլոր երևույթների դեպքում, հայաստանյան քաղաքական միտքը մտցրել է անելանելի թվացող փակուղի:
Իրականում երկու մոտեցումներում էլ կարելի է գտնել ճշմարտանման պատառիկներ, սակայն դրանց առկայությունը, միևնույն է, ռացիոնալ չի դարձնում մոտեցումներից որևէ մեկը: Այդ մոտեցումները ի սկզբանե ելնում են այն իրողությունից, որ Ռուսաստանը Հայաստանի հանդեպ ունի պարտավորությունների ահռելի չափաբաժին, սակայն մի դեպքում դրանք չի իրականացնում ինչ-ինչ պատճառներով (օրինակ, չի համակրում պահի իշխանությանը կամ թաթախված է ուկրաինական ճգնաժամում), մեկ այլ դեպքում՝ Ռուսաստանն այդ պարտավորությունները պարզապես ուրացել է: Ինչպես տեսնում եք, որևէ ակնարկ, որևէ վերլուծություն չկա այն մասին, թե ինչպիսի՞ն են այդ պարտավորությունները, արդյո՞ք դրանցից մեր ակնկալիքներն ու իրականությունը համապատասխանում են իրար, թե՞ ոչ:
Խնդիրն, իհարկե, քաղաքական վերնախավերի մակարդակում է: Մի բան է հայ-ռուսական դարավոր բարեկամության մասին պատմական, կենցաղային, քարոզչական նարատիվները, որոնք հասարակական մակարդակում ունեն լայն սպառում: Այդ նարատիվներն, իհարկե, հաճախ նաև պաշտոնական, դիվանագիտական լեզվում են տեղ գտնում, բայց քաղաքական վերնախավերը, ենթադրվում է, որոշումների կայացման ժամանակ հստակորեն պիտի տարանջատեն դիվանագիտական կոկետությունը իրական քաղաքականությունից:
Ռուսաստանի աճող ներկայությունը թե՛ մեր, թե,՛ ընդհանրապես, տարածաշրջանի, իսկ եթե ավելի լայն հայացք գցենք, նաև՝ աշխարհաքաղաքական կյանքում, պետք է, որ ազդակ հանդիսանա՝ վերանայելու հայ-ռուսական հարաբերությունների մասին մեր ընկալումները: Ընդ որում, նման վերանայման կոչեր հաճախ հնչում են, սակայն, ոչ թե իրավիճակը վերագնահատելու, այլ՝ պարզապես Ռուսաստանի փոխարեն այլ դաշնակից գտնելու կոնտեքստում: Բայց առանց նման վերագնահատման ու իրական քաղաքականության դաշտ գալու, նույնիսկ եթե մեր ցանկությամբ փոխենք մեր դաշնակիցներին, իրավիճակը էականորեն չի փոխվելու: Այդ դեպքում էլ ակնկալիքներ-հուսահատություն փակ շղթան ունենալու է նոր բարեկամ-դավաճան՝ ի դեմս մեկ այլ գերտերության:
Ռուսաստանին մեղադրել այս հարցում՝ անիմաստ է. լինելով կայսրություն, որը պատմական տարբեր շրջափուլերում սկսում է քաղաքական ու քաղաքակրթական էքսպանսիայի գործընթացներ, իրականում բավականաչափ կանխատեսելի վարք է դրսևորում: Մեր խնդիրը, որպես քաղաքական սուբյեկտ, հասկանալն է Ռուսաստանը, մի բան, որի կարիքը երբեք չի գնահատվել հայկական իրականությունում: Ենթադրվել է, որ, ունենալով սերտ կապեր բոլոր մակարդակներում՝ կենցաղային, մշակութային, տնտեսական, քաղաքական ևն, առանձնապես կարիք չկա հասկանալ Ռուսաստանը, այն առանց այդ էլ հասկանալի է, ընթեռնելի և լսելի: Այդ է պատճառը, որ Հայաստանի բուհերում կան միջազգային քաղաքականության, ամերիկագիտության, արևելագիտության ամբիոններ, բայց ռուսագիտությունը սահմանափակվում է սոսկ Ռուսաստանի անցնող դարերի պատմության շարադրանքն անգիր անելով:
Հայաստանում ինստիտուցիոնալ մակարդակում չեն հետևում Ռուսաստանի ներքաղաքական կյանքին, այլ սոսկ կենցաղային՝ այդ երկրի նախագահի հանդեպ հիացական կամ նեգատիվ վանկարկումների տեսքով: Հետևելու դեպքում, օրինակ, կարելի կլիներ տեսնել, թե ինչպես է փոխվում ռուսական իշխող վերնախավի հռետորաբանությունը՝ 2012թ. սկսած, երբ Վլադիմիր Պուտինը վարչապետական դադարից հետո առաջադրվեց ու նախագահ ընտրվեց երրորդ անգամ: Ռուսական քաղաքականությունն այդ պահից էականորեն սկսեց ավելացնել կայսրության պատմական ազդեցության մոտիկ և, նույնիսկ, հեռավոր գոտիներում հետաքրքրության չափաբաժինը, ինչը, բնականաբար, չէր կարող չառնչվել նաև մեզ: Հայաստանում, սակայն, նույնիսկ 2016թ. հայ-ադրբեջանական կարճատև պատերազմից հետո, այս փաստը համառորեն չէին ցանկանում նկատել՝ բացառությամբ եզակի մարդկանց:
Նույնիսկ հիմա, երբ ռուսական ներկայությունը առավել, քան վերջին 30 տարիներին ավելացել է Հայաստանում, Ռուսաստանը հասկանալու, վերջինիս հետ մեր հարաբերությունները վերագնահատելու լուրջ փորձեր չեն նկատվում, փոխարենը՝ ունենք ծայրահեղ դրական ու ծայրահեղ բացասական նարատիվներ՝ բացառապես իռացիոնալ կլիշեներով հագեցած: Ռուսաստանն, իհարկե, առաջիկայում չի փլուզվելու, ինչպես կանխատեսում են որոշ մարգինալներ, այն այս կամ այն ուժով, այս կամ այն չափով ներկա է լինելու մեր ու տարածաշրջանի կյանքում: Հետևաբար, օր առաջ անհրաժեշտ է դառնում՝ սկսել այդ գործոնի ինստիտուցիոնալ վերագնահատումը:
