Վերլուծություն
Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը կլինի՞ խաղաղության պայմանագրում
Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը կարող է ներառվել Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև խաղաղության պայմանագրի համատեքստում։ Այլ բան է, որ բանակցային գործընթացի կարգավիճակը կբարձրացվի ոչ միայն Ադրբեջանի և Հայաստանի ղեկավարների և արտգործնախարարների մակարդակով։ Եվ բնավ որոշված չէ, որ այս նոր ձևաչափերով իրադարձությունները կզարգանան Ադրբեջանի համար ձեռնտու սցենարով։
Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի հետ հեռախոսազրույցից հետո Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելը նմանատիպ բանակցություններ է վարել Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի և Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հետ։ Զարմանալի չէ, քանի որ այս երեք զրույցներում քննարկվել է Անդրկովկասում տիրող իրավիճակը, ադրբեջանա-հայկական հարաբերությունների խնդիրը, հատկապես՝ նույն Միշելի միջնորդությամբ, Բրյուսելում Ալիև-Փաշինյան հանդիպումից հետո։
Զարմանալին սկսվեց հետո։ Պուտին-Միշել բանակցությունների վերաբերյալ Կրեմլի մամուլի ծառայության հաղորդագրության մեջ ասվում է հետևյալը. «Շոշափվել է նաև Լեռնային Ղարաբաղում կայունության և անվտանգության ապահովման թեման, այդ թվում՝ հաշվի առնելով Վլադիմիր Պուտինի և Շառլ Միշելի վերջին շփումները Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների հետ։ Վերահաստատվել է 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին, հունվարի 11-ին և 2021 թվականի նոյեմբերի 26-ին Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի միջև հիմնարար եռակողմ համաձայնագրերի հետևողական իրականացման հիմնարար կարևորությունը։ Այս համատեքստում Ռուսաստանի նախագահը խոսեց տնտեսական և տրանսպորտային կապերի վերականգնման ծրագրերի իրականացման, ինչպես նաև՝ հայ-ադրբեջանական սահմանի սահմանազատման գործընթացի և երկու երկրների միջև խաղաղության պայմանագրի մշակման բանակցությունների մեկնարկին ուղղված քայլերի մասին»։ Այստեղից հետևում է, որ հենց Մոսկվան է քայլեր ձեռնարկում, մասնավորապես, «երկու երկրների միջև խաղաղության պայմանագիր մշակելու ուղղությամբ»։ Սակայն Ադրբեջանի նախագահի մամուլի ծառայությունը Ալիև-Միշել բանակցությունների վերաբերյալ իր զեկույցում անդրադառնում է փոքր-ինչ տարբեր ասպեկտների. «Պետության ղեկավարն ասել է, որ բրյուսելյան հանդիպման արդյունքներով ադրբեջանական կողմը որոշել է հայ-ադրբեջանական սահմանի սահմանազատման և դեմարկացիայի ազգային հանձնաժողովի, երկու երկրների միջև խաղաղության համաձայնագրի նախապատրաստման պատվիրակության կազմերը և պատրաստ է հակառակ կողմի հետ «Բաքու-Երևան» ձևաչափով բանակցությունների։ Նախագահ Իլհամ Ալիևը ընդգծել է խաղաղության պայմանագրի շուրջ բանակցությունների համար Ադրբեջանի ներկայացրած հինգ սկզբունքները որպես հիմք ընդունելու կարևորությունը»։
Այսինքն, ստացվում է, որ, ըստ Բաքվի, խաղաղության պայմանագրի նախագծի ստորագրման իրականացումը դեռևս իրականացվում է Ալիևի և Փաշինյանի միջև բրյուսելյան պայմանավորվածությունների հիման վրա՝ ԵՄ միջնորդական ջանքերով, թեև՝ Բաքու-Երևան ձևաչափով։ Ինչպես տեսնում եք, Ռուսաստանի, որպես միջնորդի, դերը հակամարտությունում Ադրբեջանն ընդհանրապես չի մատնանշում։ Ինչ վերաբերում է Փաշինյանի մամուլի ծառայությանը, ապա նրա զեկույցը շատ հակիրճ էր. «Զրուցակիցները քննարկել են ապրիլի 6-ին Բրյուսելում Եվրոպական խորհրդի նախագահի, Հայաստանի վարչապետի և Ադրբեջանի նախագահի հանդիպման ընթացքում ձեռք բերված պայմանավորվածությունների իրականացման ընթացքը, իրավիճակը տարածաշրջանում և Հայաստան-ԵՄ հարաբերությունների օրակարգային մի շարք հարցեր»։ Ադրբեջանի հետ որևէ հաշտության պայմանագրի մասին ընդհանրապես խոսք չկա, թեև Փաշինյանը Նովո-Օգարյովոյում ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի հետ ապրիլի 19-ին կայացած հանդիպմանը հայտարարեց, որ «Ռուսաստանը Հայաստանի ռազմավարական դաշնակից գործընկերն է» և «առանցքային դեր է խաղում» տարածաշրջանում կայունության և անվտանգության ապահովման գործում։ Բայց Լեռնային Ղարաբաղը նույն կերպ չի նշվում, ինչպես ռուսական հայտարարության մեջ։ Այստեղից էլ հիմնական եզրակացությունը. Հայաստանն անցնում է որոշումների կայացման շրջադարձային փուլով։ Հասկանալի է, որ Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագիրը՝ հիմնված Ադրբեջանի առաջ քաշած հինգ կետերի վրա, նշանակում է Ադրբեջանի և Հայաստանի ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչում, միմյանց նկատմամբ տարածքային պահանջների բացակայության հաստատում, ինչպես նաև՝ դելիմիտացիա և պետական սահման սահմանազատում։ Միաժամանակ, Ադրբեջանը հայկական կողմին առաջարկում է հաստատել դիվանագիտական հարաբերություններ, բացել տրանսպորտային հաղորդակցությունը և լիարժեք համագործակցություն սկսել փոխադարձ հետաքրքրություն ներկայացնող այլ ոլորտներում։
Գուցե հոգեբանորեն, հատկապես՝ ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմում կրած պարտությունից հետո, Փաշինյանը պատրաստ է իրադարձությունների՝ նման ընթացքին, բայց քաղաքականապես նրա համար շատ դժվար կլինի դա անել՝ առանց հայոց պատմության մեջ որպես «Ղարաբաղի դավաճան» մտնելու ռիսկի։ Լեռնային Ղարաբաղում հայկական անկլավի ճակատագրի վերաբերյալ Բաքվի որոշումը, որից նա մինչ այժմ ձեռնպահ է մնացել, կարող է շղթայազերծել նրա գործողություններն այս ուղղությամբ։ Ուստի, նման իրավիճակում, Ռուսաստանի միջնորդությամբ կամ առանց նրա, ԵՄ-ի մասնակցությամբ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև բանակցային գործընթացը կարող է անվերջ ձգվել։ Մեր կարծիքով՝ ֆրանսիացի դիվանագետ Բրիս Ռոքֆիի և ամերիկացի Էնդրյու Շոֆերի վերջին այցերը Երևան կապված էին այս գործընթացը դեպի զարգացում տանելու ցանկության հետ։ Պատահական չէ, որ ի սկզբանե հայկական ԶԼՄ-ները նրանց դիրքավորում էին որպես Մինսկի խմբի համանախագահներ, թեև հետագայում պարզվեց, որ նրանք օժտված են նոր հատուկ լիազորություններով, քանի որ հրաժարվել են այս ձևաչափով աշխատել Ռուսաստանի հետ։ Դա, ըստ ՌԴ արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովի, «ոչնչացնում է Լեռնային Ղարաբաղում հակամարտությունների կարգավորման մեխանիզմները»։ Բաքուն ողջունում է այս գործընթացը, քանի որ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը եղել է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի օրակարգում։ Այս առնչությամբ Ադրբեջանի նախագահի օգնական Հիքմեթ Հաջիևը նշում է. «Մինսկի խմբի համանախագահող երկրների հայտարարություններում ասվում է նաև, որ տարածաշրջան ուղարկված ներկայացուցիչներն այլևս ունեն ոչ թե համանախագահի, այլ՝ փոխված կարգավիճակ։ Սա անհնարին է դարձնում Մինսկի խմբի աշխատանքը այս ձևաչափով»։ Սա ճիշտ է, բայց դա չի նշանակում, որ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը չի ներառվի Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև խաղաղության պայմանագրի համատեքստում։ Այլ բան է, որ բանակցային գործընթացի կարգավիճակը կբարձրացվի ոչ միայն Ադրբեջանի և Հայաստանի պետությունների ղեկավարների և ԱԳ նախարարների մակարդակով։ Եվ դեռ փաստ չէ, որ այս նոր ձևաչափերով իրադարձությունները կզարգանան Ադրբեջանի համար ձեռնտու սցենարով։
